Dyspensa od małżeństwa ważnie zawartego a niedopełnionego

Spis treści:

• Ratum et…?
• Dyspensa od małżeństwa niedopełnionego
• Dopełnienie małżeństwa
• Dyspensa od małżeństwa zawartego a niedopełnionego – rodzaje dowodów
• Procedura wniesienia prośby o dyspensę od małżeństwa niedopełnionego

Zgodnie z obecną w Kodeksie prawa kanonicznego zasadą nienaruszalności węzła małżeńskiego (wynikającą z prawa Bożego) małżeństwo kościelne zawarte ważnie i dopełnione nie może być rozwiązane przez żaden z organów władzy kościelnej ani żadną inną mocą ludzką. W pewnych okolicznościach możliwa jest jednak do uzyskania dyspensa papieska od małżeństwa niedopełnionego (łac. matrimonium ratum et non consummatum). W niniejszym tekście szukamy odpowiedzi na pytanie, kiedy ważne małżeństwo może zostać w taki sposób zakończone. Innymi słowy – skupiamy się na znaczeniu prawnym dopełnienia oraz niedopełnienia małżeństwa.

Ratum et…?

Na wstępie warto przytoczyć i wyjaśnić kilka pojęć wywodzących się z Kodeksu prawa kanonicznego, których znajomość pomoże nam w pełni zrozumieć istotę omawianego zagadnienia. W przypadku ochrzczonych współmałżonków małżeństwo kościelne może być zawarte i niedopełnione (ratum et non consummatum) oraz zawarte i dopełnione (ratum et consummatum). Co więcej, skupiając się na hipotetycznych sytuacjach, gdy – mimo ważnego ślubu – nie doszło do zawarcia niezniszczalnego węzła małżeńskiego, Kodeks wyróżnia także małżeństwa niedopełnione przez ochrzczonych współmałżonków (matrimonium non consummatum inter baptizatos), a także małżeństwa niedopełnione w okolicznościach, gdy tylko jedno z partnerów przyjęło sakrament chrztu (matrimonium non consummatum inter partem baptizatam et non baptizatam).

Należy w tym miejscu wyjaśnić dodatkowo dwa terminy pojawiające się niezwykle często w publikacjach omawiających kwestię dyspensy papieskiej od małżeństwa niedopełnionego – przywilej Piotrowy oraz przywilej Pawłowy. Ten pierwszy dotyczy prawa Biskupa Rzymskiego do rozwiązania małżeństwa zawartego niedopełnionego (matrimonium ratum et non consummatum), drugi natomiast – prawa osoby ochrzczonej do zerwania małżeństwa z osobą nieochrzczoną pod warunkiem, że strona nieochrzczona nie zamierza przyjąć sakramentu chrztu i żyć dłużej w związku ze swoim współmałżonkiem.

W praktyce kanonicznej przywilej Pawłowy znajduje swoje zastosowanie stosunkowo często, np. w sytuacji, gdy nieochrzczeni współmałżonkowie biorą rozwód cywilny, a następnie jedno z nich, po przyjęciu sakramentu chrztu, pragnie stanąć przed ołtarzem z inną osobą.

Dyspensa od małżeństwa niedopełnionego

Zarówno małżeństwo zawarte między osobami ochrzczonymi, jak i osobą ochrzczoną oraz nieochrzczoną, na mocy przywileju Piotrowego „może być ze słusznej przyczyny rozwiązane” (mówi o tym kanon 1142 Kodeksu). Dyspensy od małżeństwa udziela w takich okolicznościach papież na prośbę obojga współmałżonków lub jednego z nich.

Co oczywiste, dyspensa papieska od małżeństwa niedopełnionego wymaga przedstawienia przez strony niepodważalnych dowodów niedopełnienia związku. Możliwa jest oczywiście sytuacja, w której stronom udało się oszukać trybunał i doprowadzić do rozwiązania skonsumowanego małżeństwa. W takiej sytuacji jednak, mimo udzielonej dyspensy, węzeł małżeński nie zostaje rozerwany, co znaczy, że strony nie mogą zgodnie z literą prawa wstąpić w kolejny związek małżeński.

Dopełnienie małżeństwa

Mówiąc wprost, małżeństwo kościelne zostaje dopełnione wtedy, gdy dochodzi do stosunku płciowego między nowożeńcami. Nie każdy jednak rodzaj stosunku seksualnego jest w świetle prawa kościelnego uznawany za akt małżeński. Musi być on bowiem:
– świadomy i obustronnie dobrowolny (tzw. „ludzki”),
– pełny, czyli mogący doprowadzić do zapłodnienia kobiety.

Drugi z wymienionych warunków oznacza, że za akt małżeński nie możemy uważać różnych form stymulacji seksualnej, które nie mogłyby doprowadzić do poczęcia (np. wzajemna masturbacja lub seks oralny).

Przepisy prawa kanonicznego stanowią, że jeśli współmałżonkowie po ślubie zamieszkali razem, istnieją przesłanki, aby sądzić, że doszło do skonsumowania małżeństwa. W jaki zatem sposób strony mogą udowodnić, że było inaczej?

Dyspensa od małżeństwa zawartego a niedopełnionego – rodzaje dowodów

Strony proszące o rozwiązanie niedopełnionego małżeństwa mogą posłużyć się jednym z trzech argumentów. Zaliczamy do nich:

– argument fizyczny. Opiera się on na założeniu, że kobieta przebywająca w związku małżeńskim jest dziewicą. Dowód tego typu przybiera zazwyczaj formę zaświadczenia dwóch niezależnych, wskazanych lekarzy,
– argument dotyczący braku sposobności skonsumowania małżeństwa (strony muszą wykazać, że nie zdążyły dopełnić małżeństwa, np. w przypadku, gdy po ślubie nie zamieszkały razem),
– argument moralny. Opiera się on na złożonych pod przysięgą zeznaniach stron oraz wiarygodnych świadków. Rozpatrując tego typu argument, sąd bada wszelkie poszlaki mogące świadczyć o tym, że małżeństwo nie zostało dopełnione (matrimonium ratum et non consummatum). Kluczowe znaczenie dla tego typu argumentów ma zgoda w zeznaniach obojga współmałżonków. Jeśli bowiem wyłącznie jedno z nich twierdzi, że małżeństwo pozostało nieskonsumowane, Ojciec Święty nie może udzielić dyspensy od małżeństwa wyłącznie w oparciu o świadectwo jednej ze stron.

Jak już zaznaczyliśmy, dyspensa od małżeństwa ważnego a niedopełnionego może zostać udzielona przez Stolicę Apostolską jedynie w uzasadnionych przypadkach. W praktyce oznacza to, iż strony muszą wykazać, że nie widzą szans na pogodzenie się i kontynuowanie życia w związku.

Procedura wniesienia prośby o dyspensę od małżeństwa niedopełnionego

Współmałżonek pragnący, aby Kościół rozwiązał jego niedopełnione małżeństwo, powinien przygotować specjalne pismo skierowane do Głowy Kościoła. Prośba ta jednak, zanim dotrze do Watykanu, musi zostać zatwierdzona przez biskupa diecezjalnego. Gdy biskup uzna, że istnieją ku temu odpowiednie przesłanki, wszczyna proces dowodowy.

W jego trakcie sąd kościelny przesłuchuje świadków i zbiera dowody w sposób uregulowany przez przepisy dotyczące procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa lub innych spraw małżeńskich. Strony mogą także złożyć ewentualne wyjaśnienia. W tego typu postępowaniach zawsze bierze udział obrońca węzła małżeńskiego, zazwyczaj jednak odbywają się one bez udziału adwokatów stron.

Po zakończeniu procesu dowodowego przekazuje się wszystkie zebrane akta biskupowi diecezjalnemu. Ten natomiast sporządza wniosek, który wraz ze zgromadzonymi dokumentami przesyła do Trybunału Roty Rzymskiej w Watykanie (wcześniej, tj. przed 2011 r. zajmowała się tym z kolei Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów).

W przypadku, gdy Stolica Apostolska uzna, że istnieje potrzeba przeprowadzenia dodatkowych czynności procesowych, zleca to zadanie biskupowi diecezjalnemu. Jeśli natomiast po zapoznaniu się z aktami trybunał dojdzie do wniosku, że nie ma wystarczających dowodów, aby uznać małżeństwo za niedopełnione i je rozwiązać, wyznaczony przez nią biegły może przeanalizować akta w siedzibie sądu, by przekonać się, czy nie istnieją istotne przesłanki ku ponownemu rozpatrzeniu sprawy.

Gdy papież postanowi udzielić dyspensy od małżeństwa niedopełnionego, powiadamia o tym fakcie biskupa diecezjalnego. Ten natomiast musi jak najszybciej przekazać decyzję Watykanu stronom postępowania oraz proboszczowi parafii, w której zawarte zostało małżeństwo. Stosowny wpis dotyczący dyspensy od małżeństwa powinien zostać przez niego zamieszczony w księdze parafialnej.

W formie ciekawostki możemy wspomnieć, że Kodeks prawa kanonicznego z 1917 roku przewidywał jeszcze jedną okoliczność umożliwiającą rozwiązanie małżeństwa zawartego lecz niedopełnionego (matrimonium ratum et non consummatum) z mocy prawa, bez konieczności udzielenia dyspensy papieskiej. Dotyczyła ona uroczystej profesji zakonnej, czyli złożenia przez jednego ze współmałżonków ślubów zakonnych. Aktualny Kodeks z 1983 r. wyjątku takiego już jednak nie uwzględnia.