Kary kościelne – definicja i podział

Spis treści:

• Czym jest kara kościelna?
• Kara kościelna – Kodeks Prawa Kanonicznego
• Kary kościelne – klasyfikacja
• Kary ekspiacyjne
• Kary poprawcze (cenzury)
• Pokuty oraz środki zaradcze
• Źródła kar kościelnych

W poprzednich wpisach często pojawiały się zagadnienia takie jak przestępstwa i kary kościelne. Kwestie te wymagają jednak szerszego omówienia, dlatego w niniejszym artykule pragniemy przyjrzeć się z bliska ustanawianym i wymierzanym przez Kościół karom. Jakie zatem sankcje grożą duchownym łamiącym przepisy prawa kanonicznego, a jakie osobom świeckim? Zapraszamy do lektury.

Aby pojąć istotę kary kościelnej, w pierwszej kolejności przyjrzyjmy się karze per se. Możemy traktować ją jako odpowiedź na postępowanie danego człowieka, który łamie ustalone zasady. W sensie prawnym karę możemy definiować jako reperkusje ze strony społeczeństwa na czyn godzący w ogólnie przyjęte normy, czyli przestępstwo. Kara jest osądzana i wymierzana przez organy władzy sądowniczej. Jeśli czyn przestępczy ma szkodliwy wpływ na społeczeństwo danego państwa lub Kościoła, jego sprawcy wymierzana jest kara kryminalna.

Poszukując odpowiedzi na pytanie, czym są kary kościelne, możemy sięgnąć do KPK z 1917 roku. Kodeks podaje, że karę tego typu powinniśmy rozumieć jako odebranie przestępcy jakiegoś dobra z zamiarem jego ukarania i zmienienia na lepsze. Może ją wymierzać prawomocna władza kościelna. Chociaż w obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku definicja kary kościelnej nie zostaje wyłożona wprost, wyłania się z konkretnych kanonów. Co bardzo ważne, kary kościelne w swojej istocie są złem, lecz takim, dzięki któremu osiągnięte zostanie w przyszłości wyższe dobro.

Do najważniejszych elementów kary kościelnej, wyszczególnionych przez kanonistów, zaliczamy:
1. Powód jej wymierzania. Kary kościelne są odpowiedzią na przestępstwa kościelne.
2. Jej cel. Kara spełnia – w zależności od ujęć – zarówno cel odwetowy, jak i poprawczy. Na podstawie KPK wyróżnić możemy trzy nadrzędne cele, jakie realizuje kara kościelna: przywraca sprawiedliwość, usuwa zgorszenie i wiedzie przestępcę ku odnowie duchowej. Postępowanie sądowe może być wszczęte przez biskupa tylko wtedy, gdy nie widzi on innych sposobów na osiągnięcie wymienionych celów.
3. Organ, który karę wymierza.
4. Przedmiot. Przedmiotem kościelnej kary nazywamy niedogodność, jakiej doznaje sprawca przestępstwa. Opiera się ona na pozbawieniu skazanego pewnego dobra. Może być to dobro:
– duchowe nadane przez Chrystusa, nad którym Kościół trzyma pieczę (np. sakramenty czy możliwość kierowania Kościołem);
– duchowe unormowane przez Kościół (np. sakramentalia czy godności kościelne);
– materialne (np. grunty kościelne).

Studiując KPK, możemy natrafić na termin „sankcje karne”. Sformułowanie to tyczy się nie tylko kar kościelnych, ale i pokuty oraz innych metod reakcji na przestępstwo. Zaczniemy jednak od przyjrzenia się różnym klasyfikacjom kar.

Gdy pod uwagę weźmiemy zadanie, jakie ma spełnić kara, możemy wyróżnić kary pokutne (ekspiacyjne), kary poprawcze (kara kościelna – cenzura), a także pokuty i środki zaradcze. Jeśli natomiast chcielibyśmy podzielić kary ze względu na sposób ich nakładania, wtedy możemy wymienić kary nałożone (ferendae sententiae) oraz kary kościelne, które sam nakłada na siebie sprawca przez sam fakt popełnienia przestępstwa (latae sententiae). Kary kościelne dzielą się też na określone i nieokreślone (w zależności od tego, w jakim stopniu wymiar kary w danym przypadku określa KPK), kary zastrzeżone i niezastrzeżone (w zależności od tego, jaki organ kościelnej władzy sądowniczej może karę nałożyć i ją odwołać) oraz kary obowiązkowe i nieobowiązkowe.

Ich podstawowym zadaniem jest przywrócenie sprawiedliwości w obrębie Wspólnoty kościelnej oraz zadośćuczynienie jej członkom. Kara kościelna ekspiacyjna ma istotę odwetową i wstrzymana jest w momencie przywrócenia pożądanego ładu. Może mieć charakter tymczasowy lub permanentny. Wyróżniamy następujące jej rodzaje:
1. Zakaz lub nakaz przebywania w wyznaczonym miejscu. Sankcje karne tego typu to kary kościelne dla duchownych i członków zakonów.
2. Sankcje polegające na odebraniu przestępcy określonej władzy, odsunięciu go z urzędu, pozbawieniu go przywileju, tytułu, godności kościelnej. W tym przypadku są to zarówno kary kościelne dla duchownych, jak i kary kościelne dla wiernych. Warto wiedzieć, że na mocy prawa kościelnego niemożliwe jest odebranie delikwentowi tytułu naukowego.
3. Kara kościelna zakazująca sprawowania niektórych funkcji w Kościele, korzystania z przywilejów i uprawnień, legitymowania się przyznanym tytułem etc. Sankcje tego typu mogą obowiązywać przez wyznaczony czas lub na stałe, dotyczyć konkretnego obszaru lub nie. Podobnie jak w przypadku poprzednim – opisaną formę mogą przyjąć kary kościelne dla księży lub kary kościelne dla wiernych.
4. Przesunięcie sprawcy przestępstwa na inny urząd, wbrew jego woli. Kary tego typu przewidziane są dla duchownych i osób świeckich w nieokreślonych przez KPK przypadkach.
5. Usunięcie ze stanu duchownego. Karze tej towarzyszy pozbawienie duchownego wszystkich przysługujących mu z racji święceń kapłańskich przywilejów i funkcji. Usunięcie ze stanu duchownego ma charakter permanentny, przestępca może na powrót stać się kapłanem tylko na skutek interwencji Watykanu. Tego rodzaju kary kościelne dla księży orzekane są w przypadku bardzo ciężkich przestępstw, takich jak:
– herezja lub innego typu ciężkie odstępstwo od wiary;
– profanacja Najświętszego Sakramentu;
– przemoc fizyczna względem Ojca Świętego;
– próba zawarcia przez kapłana małżeństwa;
– rażące naruszenia 6 przykazania Bożego.
Za popełnienie jednego z powyższych przestępstw grozi także najcięższa z kar kościelnych, czyli ekskomunika.

Głównym celem cenzur, jak nazywamy poprawcze kary kościelne dla księży i wiernych, jest złamanie uporu przestępcy, czyli jego poprawa. Kary tego typu trwają tak długo, jak długo jest to konieczne do uzyskania zamierzonego skutku. Kara kościelna – cenzura może przybrać jedną z wymienionych form:
1. Ekskomunika. Kościelna kara tego typu polega na wyłączeniu przestępcy ze struktur Kościoła i może być stosowana jedynie w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw kościelnych, do których zaliczamy m. in. profanację Najświętszego Sakramentu, złamanie tajemnicy spowiedzi, przerwanie ciąży czy napaść na papieża.
2. Interdykt. Kara tego typu ogranicza możliwość udziału chrześcijanina w życiu Wspólnoty, lecz nie w takim stopniu jak ekskomunika. Interdykt nie wyklucza wiernego z Kościoła, natomiast pozbawia go wskazanych przez KPK dóbr, np. prawa do przyjmowania sakramentów.
3. Suspensa. Tego typu sankcje to kary kościelne dla duchownych. Ograniczają one zakres funkcji sprawowanych przez kapłana, pozbawiają go korzyści (np. finansowych) i zmniejszają zakres jego władzy święceń. Wyróżniamy suspensy ogólne oraz częściowe. W pewnym uproszczeniu – suspensa to kolejna kara kościelna zakazująca sprawowania niektórych funkcji w Kościele.

Chociaż przestępstwa i kary kościelne, które im odpowiadają, zostały już przez nas opisane, musimy jeszcze wspomnieć o innych rodzajach sankcji prawnych – pokutach i środkach zapobiegawczych. Spełniają one funkcje prewencyjne, zastępują lub wzmacniają kary kościelne dla wiernych lub duchownych. Do środków mających przestrzec daną osobę przed popełnieniem przestępstwa zaliczamy upomnienia i nagany. Jeśli natomiast chodzi o pokuty, to opierają się one na konkretnych aktach religijności lub miłosierdzia (np. odmówieniu modlitwy, udziale w pielgrzymce, przestrzeganiu postu).

Przestępstwa i kary kościelne nierozerwalnie związane są z kościelnymi ustawami karnymi oraz nakazami karnymi. Jest tak, ponieważ pogwałcenie postanowień ustawy karnej może być traktowane jako przestępstwo – na nie z kolei Kościół odpowiada karą. W przypadkach wystąpienia nieopisanych przez ustawę naruszeń norm zawartych w KPK najważniejsze znaczenie ma nakaz karny ustanawiany przez władzę wykonawczą.