Spis treści:
- Obrońca węzła małżeńskiego – kto to jest?
- Urząd obrońcy węzła małżeńskiego – krótki rys historyczny
- Rola obrońcy węzła małżeńskiego
- Odpowiedź na uwagi przedwyrokowe obrońcy węzła małżeńskiego
- Apelacja od wyroku
Kto to jest obrońca węzła małżeńskiego? Nad tym pytaniem z pewnością zastanawiała się niejedna osoba zainteresowana procedurą sądowego stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. Powszechnie uważa się go za adwersarza adwokata kościelnego – poniekąd słusznie. Jednakże tego typu stwierdzenie możemy odczytywać jako zbytnie uproszczenie. Niezwykle istotnej roli obrońcy węzła małżeńskiego w trakcie procesów małżeńskich poświęcamy niniejszy tekst. Jakie znaczenie mają uwagi obrońcy węzła małżeńskiego? I jak przygotować odpowiedź na pismo defensora? Zachęcamy do lektury.
Obrońca węzła małżeńskiego – kto to jest?
Obrońca węzła małżeńskiego to, sięgając do łacińskiego źródła, defensor vinculi bądź defensor matrimonium. Jego zadaniem jest zapewnienie małżeństwu zawartemu przez strony odpowiedniej opieki prawnej w trakcie toczącego się w trybunale kościelnym postępowania dotyczącego jego nieważności. W tym miejscu należy wyraźnie zaznaczyć, że nie reprezentuje on strony lub stron procesowych – w każdym przypadku kieruje się dobrem publicznym, a więc nadrzędnym dobrem Wspólnoty Kościoła. Niekiedy jednak możemy spotkać się z opinią, że obrońca węzła małżeńskiego staje się niejako obrońcą strony pozwanej w procesie; należy jednak pamiętać, że reprezentuje on przede wszystkim sam Kościół. Jego kompetencje określa Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku oraz instrukcja procesowa Dignitas connubi. Istotne regulacje w tej kwestii wprowadził również papież Franciszek na mocy Mitis Iudex Dominus Iesus.
Zgodnie z KPK z 1983 roku, co stanowi novum w stosunku do wcześniejszej wersji Kodeksu, obrońcą węzła małżeńskiego może zostać zarówno duchowny, jak i osoba świecka, mężczyzna lub kobieta. Powinna być nim osoba sprawiedliwa, roztropna, ciesząca się nieposzlakowaną opinią. Musi ponadto posiadać doktorat lub licencjat z prawa kanonicznego. Wskazane jest, aby odznaczała się również szeroką wiedzą z zakresu psychologii oraz antropologii chrześcijańskiej. Na urząd obrońcy węzła małżeńskiego mianuje biskup diecezjalny. W diecezjach, w których działają trybunały kanoniczne, obrońcy zazwyczaj mianowani są na stałe. Niekiedy do danego trybunału przypisanych jest kilku defensorów. Obrońca węzła małżeńskiego bierze udział w danej sprawie na zlecenie wikariusza sądowego. Może on także przydzielić obrońcy asystenta.
Urząd obrońcy węzła małżeńskiego – krótki rys historyczny
Historia urzędu obrońcy węzła małżeńskiego sięga XVIII wieku – w 1741 roku papież Benedykt XIV ustanowił go w odpowiedzi na liczne nadużycia związane z procesami małżeńskimi, a w szczególności – łatwość, z jaką niektóre trybunały orzekały o nieważności małżeństw. Dokumentem określającym rolę obrońcy węzła małżeńskiego stała się konstytucja apostolska Dei miseratione z tegoż roku. Kolejne ważne zmiany w tym zakresie przyniósł Kodeks prawa kanonicznego z 1917 roku oraz instrukcja Provida Mater z roku 1936. Ówczesne prawodawstwo prowadziło jednak do sytuacji, w których defensor za wszelką cenę chciał zapobiec stwierdzeniu nieważności małżeństwa, sztucznie przedłużając proces i utrudniając poznanie przez sąd prawdy obiektywnej. Dlatego też konieczne były zmiany, które weszły w życie wraz z aktualną wersją KPK oraz wspomnianą instrukcją procesową.
W formie ciekawostki możemy wspomnieć, że w Królestwie Polskim do 1825 roku obowiązywał Kodeks Napoleona, traktujący małżeństwo jako instytucję świecką. Próby wprowadzenia reform w latach 1817-1818, które miały nadać małżeństwu kościelny wymiar i umożliwić stwierdzenie jego nieważności w trakcie procesu, w którym uczestniczyłby obrońca węzła, spełzły na niczym. Dopiero w roku 1825, na mocy Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego, obrońca węzła małżeńskiego stał się jednym z kluczowych uczestników procesów dotyczących rozwodu, stwierdzenia nieważności małżeństwa czy separacji. Pełne poszanowanie dla norm kościelnych zakładało jednak dopiero prawo małżeńskie z 1836 roku, które obowiązywało w Polsce aż do roku 1945.
Rola obrońcy węzła małżeńskiego
Zgodnie z wolą prawodawcy obrońca węzła małżeńskiego musi brać udział we wszystkich procesach dotyczących stwierdzenia nieważności małżeństwa oraz dyspensy od małżeństwa niedopełnionego. Jak już wspominaliśmy, jego głównym zadaniem jest obrona małżeństwa przed uznaniem go za nieważne, opiniowanie wszelkich dowodów przedstawianych przez powoda, a niekiedy też przedstawianie stosownych argumentów na rzecz pełnoprawności małżeństwa. Ze względu na uprzywilejowaną przez prawo kanoniczne pozycję instytucji małżeństwa opinia obrońcy węzła małżeńskiego może mieć dla Sądu Biskupiego kluczowe znaczenie – także wtedy, gdy trybunał rozstrzyga, czy należy przyjąć wystosowaną przez powoda skargę małżeńską.
Rola obrońcy węzła małżeńskiego dostrzegalna jest na każdym etapie procesu małżeńskiego. Na samym początku może on mieć wpływ na formułę zawiązania sporu małżeńskiego. Sąd już wtedy powinien uwzględnić ewentualne uwagi obrońcy węzła małżeńskiego. W dalszej kolejności defensor może zasugerować sędziemu, jakie pytania powinien zadać świadkom w trakcie przesłuchania, a także w nich uczestniczyć. Co oczywiste – to, jakie pytania zadaje obrońca węzła małżeńskiego, zależy w głównej mierze od tytułu, na podstawie którego wystosowana została skarga powodowa. Defensor w trakcie postępowania dowodowego może również zapoznawać się z aktami i dowodami stron. Ma także prawo wnosić o rozpatrzenie przez sąd dowodów, które jego zdaniem przemawiają na korzyść ważności badanego małżeństwa lub obnażają słabość argumentów stron (szczególnie na etapie publikacji akt).
Po zamknięciu postępowania dowodowego obrońca węzła małżeńskiego przedstawia uwagi dotyczące argumentów zaprezentowanych przez strony oraz naświetla wszelkie okoliczności świadczące na korzyść ważności danego małżeństwa. Negatywna opinia obrońcy węzła małżeńskiego dotycząca argumentów powoda może przekonać sąd do wydania orzeczenia na jego niekorzyść. Z tego względu tak ważna jest odpowiedź na uwagi obrońcy węzła małżeńskiego, o której piszemy w dalszej części artykułu. Warto zaznaczyć, że defensor nie może, nawet wtedy, gdy zyska pewność co do nieważności związku, optować za wydaniem „wyroku unieważniającego”. Nie może także bronić związku wbrew logicznym argumentom. W tego typu sytuacjach powinien zdać się na mądrość sądu. Warto mieć na uwadze, że w przypadkach, gdy specyfika procesu wymaga powołania biegłego (np. w związku z niezdolnością małżeńską), rolą obrońcy węzła małżeńskiego jest upewnienie się, że jest on osobą kompetentną w danej dziedzinie, a jego opinia ma podłoże naukowe. Defensor może także udzielić odpowiedzi na głos obrończy stron na mocy kan. 1606 § 1-3.
W przypadku uznania przez sąd małżeństwa za nieważne defensor może złożyć apelację. Obrońcy przysługuje w końcu także możliwość zaskarżenia ważności wyroku.
Odpowiedź na uwagi przedwyrokowe obrońcy węzła małżeńskiego
A co, jeśli obrońca węzła małżeńskiego stwierdził, że małżeństwo jest ważne? To jeszcze nie koniec procesu. Strony powinny mieć na uwadze, że w kwestii ważności (bądź nie) danego małżeństwa orzeka zawsze sąd, nie defensor. Chociaż, co oczywiste, uwagi obrońcy węzła małżeńskiego mają dla trybunału bardzo duże znaczenie, nie są rozstrzygające. Powód w trakcie procesu ma prawo przygotować odpowiedź na uwagi obrońcy węzła małżeńskiego, zwracając uwagę na najważniejsze dowody wskazujące na to, że jego małżeństwo nie mogło nigdy być traktowane jako ważne. Zainteresowany, aby w rzetelny sposób przygotować replikę, powinien dokładnie zapoznać się ze zgromadzonymi aktami oraz przestudiować adekwatne kanony prawa kanonicznego. Dlatego też tak często odpowiedź na uwagi przedwyrokowe obrońcy węzła małżeńskiego przygotowuje za niego adwokat kościelny, biegły z zakresu prawa kanonicznego i instrukcji sądowych. Pomaga on stronom wystrzec się formalnych bądź merytorycznych błędów, które mogą wynikać z niewystarczającej wiedzy na temat prawnego aspektu funkcjonowania Kościoła. Jak już wspominaliśmy, obrońca węzła małżeńskiego może złożyć „replikę na replikę”, wciągając powoda w skomplikowany spór prawny. I w tym przypadku bardzo wartościowe z punktu widzenia zainteresowanego może okazać się wsparcie oferowane przez adwokata kanonicznego, który jest w stanie wziąć na swoje barki ciężar przeprowadzania kontrargumentacji mającej na celu wzmocnienie prawnego stanowiska powoda i skłonienie sądu, jeśli są ku temu przyczyny, do wydania orzeczenia dla niego korzystnego. To niezwykle istotne, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę, że zgodnie z instrukcją procesową obrońca węzła małżeńskiego może w tej konfrontacji zabrać głos jako ostatni.
Apelacja od wyroku
Niekiedy, mimo starannie przygotowanej odpowiedzi na uwagi defensora, sąd może przychylić się do negatywnej opinii obrońcy węzła małżeńskiego (niekorzystnej z punktu widzenia powoda) i, po zyskaniu moralnej pewności, uznać małżeństwo za ważne. Stronom w takim przypadku przysługuje możliwość złożenia apelacji i skierowania sprawy do sądu drugiej instancji. Jeśli obrońca węzła małżeńskiego stwierdził, że małżeństwo jest ważne, wbrew wyrokowi sądowemu, także i on może skorzystać z procedury apelacji. W obu przypadkach strony mają sposobność skorzystać z pomocy adwokata kościelnego, który zapewni pełną ochronę ich praw procesowych. Rola adwokata kanonicznego nie ogranicza się bowiem do odpowiedzi na pismo obrońcy węzła małżeńskiego, lecz dotyczy każdego aspektu postępowania kanonicznego.
Niejako w formie podsumowania, pragnąc uzyskać jak najbliższą prawdy odpowiedź na pytanie, kto to jest obrońca węzła małżeńskiego, chcemy zaznaczyć, że jest nim biegły z zakresu prawa kanonicznego, który w trakcie procesu występuje w imieniu Kościoła oraz obiektywnej prawdy dotyczącej małżeństwa. Pamiętajmy więc, że nigdy nie występuje on przeciwko stronom. A także, że ze względu na fakt, iż małżeństwo cieszy się ochroną ze strony prawa kanonicznego i istnieje silne domniemanie jako ważności, defensor nie musi niczego udowadniać w trakcie postępowania. Dla sądu bowiem istotna jest negatywna opinia obrońcy węzła małżeńskiego dotycząca argumentów powoda, bądź ich bezpośrednie podważenie. Z tego właśnie względu tak ważna jest odpowiedź na pismo obrońcy węzła małżeńskiego, którą może przygotować reprezentujący stronę adwokat kościelny.