Spis treści:
- Typy poczytalności
- Niepoczytalność
- Poczytalność ograniczona – przykłady
- Kiedy poczytalność w prawie karnym kościelnym może zostać zwiększona?
Poczytalność to termin, za pomocą którego władza sądownicza określa powiązanie konkretnego czynu z określoną osobą. Możemy o niej mówić, gdy po stronie oskarżonego leży wina umyślna lub nieumyślna pogwałcenia norm prawnych, w tym przypadku norm zawartych w Kodeksie Prawa Kanonicznego. W niniejszym artykule przyjrzymy się okolicznościom wpływającym na zmianę stopnia poczytalności w prawie karnym kościelnym, a więc wytłumaczymy, kiedy w świetle prawa sąd może orzec za to samo przestępstwo łagodniejszą lub surowszą karę.
Typy poczytalności
Dokumenty prawa kanonicznego zaznaczają, że – aby osoba, która popełniła przestępstwo, mogła ponieść odpowiedzialność karną za swój czyn – sąd musi wykazać, że działała ona w pełni niezależnie i dobrowolnie, z pełną świadomością swego postępowania. Oczywiście nie we wszystkich rozpatrywanych przypadkach warunki te zostają spełnione, co wiąże się z tym, że możemy mówić o różnych stopniach poczytalności. Opierając się na konkretnych kanonach KPK, jesteśmy w stanie wyróżnić całkowitą poczytalność i niepoczytalność, a także poczytalność ograniczoną.
Niepoczytalność
W pierwszej kolejności opiszmy sytuacje, w których dana osoba nie może w żaden sposób odpowiadać za popełnione przestępstwo, co oznacza, że mamy do czynienia nie z ograniczoną poczytalnością, a całkowitą niepoczytalnością. Od odpowiedzialności karnej wolna jest zatem osoba, która cierpi na poważne zaburzenia psychiczne, nawet jeśli w momencie popełnienia przestępstwa choroba była w stanie remisji. Bez względu na to, w jaki sposób człowiek pozbawiony możliwości jasnego rozumowania wystąpił przeciwko ustawom kościelnym i jaka była szkodliwość jego czynu, w świetle prawa kanonicznego nie może odpowiadać za popełnione zło. Przepisy ponadto wykluczają konieczność poniesienia odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo, jeśli sprawca czynu zakazanego:
– nie ukończył 16 roku życia. Według KPK osoby młodsze nie są w stanie w pełni zrozumieć swoich czynów i ich konsekwencji, przez co nie mogą być sądzone na równi z dorosłymi,
– dopuścił się przestępstwa z powodu nieświadomej i w pełni niezamierzonej ignorancji.
– zmuszony był do działania przemocą fizyczną,
– działał na skutek ciężkiej bojaźni. Bojaźń rozumieć powinniśmy jak wstrząs psychiczny oparty na obawie przed czyhającym niebezpieczeństwem,
– działał w obronie własnej lub czyjejś, w tzw. stanie wyższej konieczności.
– w momencie popełniania przestępstwa cierpiał z powodu przejściowych problemów psychicznych,
– popełniając przestępstwo, był mylnie przekonany, że działa w ramach obrony koniecznej lub powodowała nim bojaźń, która nie miała realnych podstaw.
Poczytalność ograniczona – przykłady
Jak już zaznaczyliśmy, zapoznając się z kanonami prawa kościelnego, natrafimy na zapisy informujące nas, kiedy poczytalność w prawie karnym kościelnym zostaje ograniczona. Ograniczona poczytalność oznacza, że osoba, która dopuściła się naruszenia norm, nie zostaje zwolniona z odpowiedzialności karnej, jednakże ze względu na pewne szczególne okoliczności wymiar kary może zostać złagodzony lub zastąpiony pokutą. Gdy interesującym nas zagadnieniem jest poczytalność ograniczona – przykłady jej możemy znaleźć w KPK liczne. Mamy z nią zatem do czynienia, jeśli sprawca:
– w chwili popełnia przestępstwa nie był w pełni władz umysłowych. W tym przypadku chodzi o częściowe zaburzenia poznawcze, które mogą być przyczyną wrodzonego upośledzenia, niektórych chorób psychicznych lub innych czynników wpływających na jasność rozumowania,
– nie był w trakcie popełniania przestępstwa w pełni władz umysłowych ze względu na odurzenie alkoholem lub innymi substancjami psychoaktywnymi. Dodajmy, że część kanonistów uważa, że ograniczona poczytalność przestępcy nie powinna być orzekana w tym przypadku, gdyż otumanienie jest przez sprawcę zaplanowane,
– działał pod wpływem silnych emocji. Zaliczamy do nich: strach, miłość, rozpacz, nienawiść i lęk. Co ważne, o poczytalności ograniczonej możemy mówić, gdy stan uniesienia poprzedzał dokonanie czynu zabronionego i nie był przez jego sprawcę nienaturalnie przedłużany,
– to osoba małoletnia – między 16 a 18 rokiem życiem,
– działał powodowany ciężką bojaźnią czy postąpienie w zgodzie z przepisami wiązało się dla niego z niebezpieczeństwem lub niedogodnością,
– przekroczył granicę obrony koniecznej. Poczytalność ograniczona orzekana jest wtedy, gdy broniący się (lub broniący oczywiście kogoś innego) zastosował środek obrony niewspółmierny do zagrożenia napływającego ze strony napastnika,
– został sprowokowany do popełnienia przestępstwa przeciwko osobie prowokującej (np. do zrobienia mu krzywdy lub uszkodzenia jego mienia). Jako prowokację powinniśmy rozumieć postępowanie, które wywołuje stan poważnego rozstroju nerwowego i zaburza jasność rozumowania osoby, w którą jest wymierzone,
– dopuścił się czynu zabronionego, będąc mylnie przekonanym, że broni się przed atakiem napastnika lub popełnił przestępstwo, kierując się bojaźnią, chęcią uniknięcia znacznych niedogodności, czy też działał w imię wyższej konieczności, nawet jeżeli nie było ku temu realnych podstaw,
– popełnił przestępstwo w pełni nieświadomie. W tej sytuacji jego poczytalność ograniczona jest ze względu na fakt, że nie miał on zamiaru złamać określonych przepisów.
Na korzyść sprawcy mogą także wpływać inne okoliczności łagodzące. Zapis ten oznacza, że przedstawiciel kościelnej władzy sądowniczej może orzec o ograniczonej poczytalności sprawcy również w sytuacjach nieujętych w powyższych punktach.
Ustaliliśmy zatem, w jakich okolicznościach sędzia może zadecydować o zmniejszonej poczytalności – w prawie karnym kościelnym obowiązuje zasada proporcjonalności kary do przestępstwa, dlatego też ma on obowiązek rozpatrzyć wszelkie okoliczności przemawiające na korzyść oskarżonego. Duże znaczenie dla sprawy mają między innymi szkodliwość społeczna czynu, wpływ przestępstwa na duszę jego sprawcy, zachowanie oskarżonego po dokonaniu czynu zakazanego oraz fakty z jego życia, takie jak pochodzenie, wykształcenie oraz bojaźń Boża, czyli troska o zbawienie i utrzymanie odpowiedniej więzi ze Stwórcą.
Kiedy poczytalność w prawie karnym kościelnym może zostać zwiększona?
Do tej pory przedmiotem naszych rozważań była ograniczona poczytalność i niepoczytalność zwalniająca sprawcę czynu zabronionego z odpowiedzialności karnej. W jakich jednak przypadkach sąd może zadecydować o zwiększeniu poczytalności sprawcy i surowszym jego ukaraniu?. Do tego typu okoliczności należą:
– ponowne popełnienie przestępstwa przez tego samego sprawcę (recydywa),
– pozycja społeczna sprawcy przestępstwa (im wyższa godność osoby łamiącej normy, tym większy stopień poczytalności i odpowiedzialność za popełniony czyn),
– wykorzystywanie swojej pozycji w celu popełnienia przestępstwa,
– świadome wstrzymanie się od przeciwdziałania skutkom przestępstwa popełnionego nieumyślnie.
Jeśli chodzi karę, jaką ponieść musi skazany ze względu na zwiększoną poczytalność, jej typ oraz wymiar zależne są od postanowień sądu. Może przybrać ona formę kary dodanej do kary podstawowej lub pokuty. Nie istnieje jednak możliwość zastąpienia sankcji łagodniejszej karą o większym wymiarze.