Spis treści:
- Zmiany w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
- 1. Zmiany Franciszka – unieważnienie na mocy jednego wyroku
- 2. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – zmiany dotyczące sądu
- 3. Procesy skrócone
- Przesłanki za wszczęciem skróconego procesu małżeńskiego
- Czas trwania skróconego procesu małżeńskiego
- Podsumowanie – papież Franciszek a unieważnienie małżeństwa
Pontyfikat Franciszka przyniósł pewne istotne zmiany dotyczące przebiegu procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Chociaż nadal prawo kościelne nie przewiduje rozwiązania takiego jak rozwód kościelny – zmiany papieża Franciszka, a dokładniej jego reforma z 2015 roku, w znaczny sposób ułatwiają uzyskanie orzeczenia o nieważności małżeństwa. Nowe przepisy zakładają m.in., że o tzw. unieważnieniu małżeństwa może zadecydować sąd w trakcie procesu skróconego, hasłowo zwanego „procesem 45-dniowym”. Przyjrzyjmy się najważniejszym aspektom reformy Ojca Świętego.
Zmiany w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
8 września 2015 roku to data o dużym znaczeniu dla wszystkich wiernych zabiegających o to, aby ich małżeństwo zostało w świetle prawa kanonicznego uznane za nieważne. Zmiany w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, jakie wprowadził papież Franciszek ogłoszonym tego dnia Listem Apostolskim Motu Proprio Mitis iudex Dominus Iesus, stanowią istotne novum w stosunku do norm zawartych w obowiązującym od 1983 roku Kodeksie prawa kanonicznego. Na mocy dokumentu reformie uległy niektóre procedury towarzyszące procesom zwyczajnym, a, co więcej, gdy chodzi o stwierdzenie nieważności małżeństwa – Franciszek dopuszcza w określonych sytuacjach możliwość wszczęcia uproszczonego procesu skróconego.
Przypominamy, że do czasu ogłoszenia tytułowego Listu prawo kościelne przewidywało dwa tryby procesów małżeńskich – proces zwyczajny i oparty na dokumentach. Potrzeba otwarcia nowej drogi sądowej argumentowana była przez Franciszka dobrem wiernych, którzy bardzo często latami musieli czekać na decyzję trybunału kościelnego, pomimo istnienia oczywistych przesłanek za uznaniem małżeństwa za nieważne. Jeśli zatem chcielibyśmy scharakteryzować główne punkty reformy dotyczącej tzw. unieważnienia małżeństwa – papież Franciszek wprowadza następujące modyfikacje:
1. Zmiany Franciszka – unieważnienie na mocy jednego wyroku
Jedną z nowych zasad, na których opiera się reforma Franciszka, jest ta, zgodnie z którą strony mogą wstąpić w kolejny związek małżeński już z chwilą uznania małżeństwa za nieważne przez sąd pierwszej instancji. Dotychczas Ustawodawca stanowił, że do prawomocnego uznania danego małżeństwa za nieważne konieczne jest uzyskanie zgodnych wyroków dwóch trybunałów kościelnych. Obowiązująca obecnie zasada wystarczalności jednego wyroku stwierdzającego (w przypadku braku odwołań stron od orzeczenia sądu) w znaczny sposób upraszcza procedurę procesu małżeńskiego. Wyraźnemu skróceniu ulega czas niezbędny do formalnego uznania małżeństwa za nieważne w przypadku wystąpienia przeszkód zrywających.
2. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – zmiany dotyczące sądu
Gdy chodzi o stwierdzenie nieważności małżeństwa – nowe zasady wprowadzone przez papieża Franciszka dotyczą także składu osobowego trybunałów rozpatrujących sprawy małżeńskie. Mimo, że KPK z 1983 roku przewidywał już taką procedurę dla diecezji, w których nie sposób utworzyć trybunału kolegialnego (kilkuosobowego), Ojciec Święty dopuszcza w swoim liście możliwość powołania przez biskupa diecezjalnego sądu jednoosobowego, który będzie miał za zadanie orzec o nieważności (lub ważności) danego małżeństwa. Reguła ta ma zastosowanie w szczególności w odniesieniu do procesów skróconych, w przypadku których to właśnie w rękach biskupa diecezjalnego spoczywa całkowita władza sądownicza.
3. Procesy skrócone
Najbardziej innowacyjnym elementem reformy Ojca Świętego jest wprowadzenie instytucji procesów skróconych. Swego rodzaju rewolucja papieża Franciszka – unieważnienia małżeństwa (czyli stwierdzenia jego nieważności) dotycząca – pozwala skrócić czas trwania procesu małżeńskiego z kilku lat do kilkudziesięciu dni. Aby mogło dojść do tego typu przyspieszonego postępowania, spełnione muszą zostać dwa warunki. Po pierwsze, musi istnieć pełna zgoda współmałżonków co do potrzeby wszczęcia procesu. Skarga powodowa powinna zostać zatem złożona przez oboje partnerów lub przez jedno z nich za zgodą drugiego. Po drugie, muszą wystąpić ważne przesłanki za wszczęciem procesu, na tyle wyraźne, aby nieważność danego małżeństwa wydawała się wręcz oczywista. Kluczowe znaczenie w tej kwestii ma również możliwość zdobycia przez strony i przedstawienia przed sądem niepodważalnych materiałów dowodowych.
Przesłanki za wszczęciem skróconego procesu małżeńskiego
Gdy zatem mowa o zreformowanym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa – papież Franciszek zaznacza, że o wejściu sprawy w tryb przyspieszony mogą zadecydować:
● braki w wierze, które mogły być przyczyną symulacji zgody małżeńskiej przez jednego ze współmałżonków;
● krótki czas pożycia małżeńskiego partnerów;
● usunięcie ciąży przez współmałżonkę;
● ukrywanie bezpłodności przez jedno ze współmałżonków;
● ukrywanie przez jedno ze współmałżonków groźnej choroby zakaźnej;
● pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej przez jedno ze współmałżonków niebawem po ślubie lub w momencie jego zawarcia;
● zatajenie przez jedno ze współmałżonków faktu posiadania potomstwa;
● ukrycie przez współmałżonka faktu pozbawienia lub ograniczenia wolności;
● zawarcie małżeństwa przez jedno z narzeczonych w celu innym niż stworzenie wspólnoty małżeńskiej (np. dla korzyści materialnych);
● podjęcie decyzji o wstąpieniu w związek małżeński z powodu ciąży partnerki;
● wykorzystanie przez jedną ze stron siły fizycznej w celu zmuszenia drugiej osoby do wstąpienia w związek małżeński;
● istotne braki po stronie umysłu (brak używania rozumu) zdiagnozowane przez lekarza specjalistę.
Powyższe przesłanki nie tworzą oczywiście zbioru zamkniętego, co oznacza, że powyższe sytuacje są jedynie przykładowe. Papież Franciszek zaznacza ponadto, że tzw. unieważnienie małżeństwa w ramach procesu skróconego może dojść do skutku wyłącznie wtedy, gdy biskup diecezjalny uzyska moralną pewność, że dane małżeństwo od samego początku nie mogło być uważane za ważne.
Czas trwania skróconego procesu małżeńskiego
O ile wprowadzony przez papieża Franciszka proces skrócony często nazywany jest (zwłaszcza w sieci) „procesem 45-dniowym”, miejmy na uwadze, że czas trwania postępowania sądowego zależny jest od specyfiku przypadku, z którym przyszło się zmierzyć biskupowi diecezjalnemu. Możemy jednak ostrożnie przyjąć, że proces skrócony trwa zazwyczaj od dwóch do trzech miesięcy.
Podsumowanie – papież Franciszek a unieważnienie małżeństwa
Chociaż procesy skrócone potocznie, aczkolwiek błędnie, nazywane są rozwodami kościelnymi – papież Franciszek nie wprowadził tego typu możliwości zakończenia związku małżeńskiego. Małżeństwo kościelne nadal pozostaje nierozerwalne. Reforma Franciszka, ułatwiająca w znaczny sposób uzyskanie orzeczenia o nieważności małżeństwa, przeprowadzona została w trosce o wiernych, którzy mieli całkowitą pewność co do tego, że zawarte przez nich małżeństwo nie mogło być uważane za ważne, a mimo to przez długi czas musieli zmagać się ze skomplikowanymi procedurami sądowymi. Ze względu na fakt, że proces skrócony może zostać wszczęty tylko w szczególnych, oczywistych, sytuacjach, osoby zainteresowane powinny zadbać o poprawne skonstruowanie skargi powodowej. Po zapoznaniu się z nią ordynariusz decyduje bowiem, czy w danych okolicznościach należy skorzystać z trybu przyspieszonego. Dlatego też w przygotowaniu pisma kierowanego do sądu nieoceniona może być pomoc adwokata kościelnego.