Spis treści:
- Prawne znaczenie obowiązków w małżeństwie
- Istotne obowiązki małżeńskie
- Przykłady obowiązków małżeńskich istotnych
- Pochodzenie istotnych obowiązków małżeńskich
- Obowiązki małżeńskie nieistotne
- Obowiązki małżeńskie a stwierdzenie nieważności małżeństwa
Oczywiste wydaje się, że sumienne wypełnianie obowiązków płynących z zawarcia małżeństwa pozwala obojgu współmałżonków stworzyć szczęśliwy związek i odpowiednie warunki do wychowania potomstwa. Warto jednak mieć na uwadze, że zobowiązania małżeńskie z punktu widzenia Kościoła mają także znaczenie prawne. Jakie więc zgodnie z prawodawstwem kościelnym są istotne obowiązki małżeńskie? Czy zaniedbania związane z wypełnianiem obowiązków małżeńskich lub niezdolność do ich przyjęcia może doprowadzić do stwierdzenia nieważności małżeństwa zawartego przed ołtarzem? W niniejszym wpisie postaramy się rozwiać wszelkie wątpliwości. Zachęcamy do lektury.
Prawne znaczenie obowiązków w małżeństwie
Zapoznając się z normami Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku dostrzeżemy, że prawodawca dokonuje podziału na obowiązki małżeńskie istotne oraz nieistotne. Jeśli chodzi o obowiązki małżeńskie a „rozwód kościelny” – czyli możliwość stwierdzenia nieważności małżeństwa – powinny nas zainteresować, co nie powinno nikogo dziwić, zwłaszcza te pierwsze. Z kan. 1095 nr 2 KPK dowiemy się bowiem, że „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych”. Kan. 1095 nr 3 KPK z kolei wyraźnie daje nam do zrozumienia, że „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich”. Nasuwa się zatem pytanie – jakie są istotne obowiązki małżeńskiego według Kościoła? Odpowiedź na nie wcale nie jest taka prosta, jak mogłoby się wydawać i w minionych dekadach często stawała się przedmiotem ożywionej dyskusji kanonistów, czego dowodzą liczne wyroki Roty Rzymskiej w tej sprawie (m.in. wyrok c. Stankiewicz z 1988 roku czy c. Burke z 1993 roku). Niemniej odróżnienie istotnych obowiązków małżeńskich od obowiązków mniej istotnych jest kwestią o olbrzymim znaczeniu, ponieważ to właśnie od ich realizacji przez współmałżonków – czy też zdolności do ich realizacji – zależy to, czy małżeństwo może być uważane za ważne w świetle prawa.
Istotne obowiązki małżeńskie
Charakter istotnych obowiązków małżeńskich – których prawodawca niestety nie definiuje – musi wynikać wprost z cech małżeństwa – jego kluczowych elementów i przymiotów, czyli jedności i nierozerwalności. Nie możemy więc oddzielać tego typu zobowiązań od przedmiotu formalnego zgody małżeńskiej wyrażonej przez przyszłych współmałżonków w trakcie ceremonii ślubnej (potwierdza to m.in. wyrok rotalny c. Faltin z 4 marca 1992 roku). Kościół, określając, które obowiązki w małżeństwie powinniśmy uznawać za istotne, musi zachować niezwykłą ostrożność, ponieważ zbyt szeroki zbiór zobowiązań mógłby doprowadzić do sytuacji, w której za nieważne uznawane byłyby małżeństwa obiektywnie ważne, a osoby zdolne do stworzenia rodziny – za osoby nieprzygotowane do wypełniania obowiązków małżeńskich. Niekorzystna byłaby oczywiście również sytuacja odwrotna – bardzo ograniczona liczba uznawanych obowiązków istotnych skutkowałaby dopuszczaniem do sakramentu osób, które być może nie byłyby w stanie stworzyć pełnowartościowego związku małżeńskiego.
Przykłady obowiązków małżeńskich istotnych
Jeśli chodzi o przykłady obowiązków małżeńskich – do tych najważniejszych biegli z zakresu prawa kanonicznego i duchowni zaliczają najczęściej:
● obowiązek wspólnoty małżeńskiej;
● obowiązek wierności;
● obowiązek dążenia do dobra wspólnego;
● obowiązek pożycia małżeńskiego;
● obowiązek dążenia do zrodzenia i wychowania potomstwa.
W wyroku rotalnym c. Ciani z maja 2000 roku możemy na przykład spotkać się podziałem istotnych obowiązków małżeńskich na te wynikające z jedności i nierozerwalności małżeństwa, obowiązki odnoszące się do ukierunkowania małżeństwa na dobro współmałżonków oraz zrodzenie i wychowanie potomstwa, a także obowiązki dotyczące realizacji wspólnoty życia partnerów. W kanonistyce i jurysprudencji Roty Rzymskiej panuje silne przekonanie, że to przedmiot zgody małżeńskiej jest źródłem najważniejszych obowiązków małżeńskich – obowiązków, których wypełnianie ma w trakcie procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa kluczowe znaczenie dla sądu.
Pochodzenie istotnych obowiązków małżeńskich
Jak już zaznaczyliśmy, zagadnienie istnienia i rozpoznania istotnych obowiązków małżeńskich stanowi jeden z najważniejszych problemów kanonistyki, przez co tak często odnoszą się do niego wyroki Trybunału Roty Rzymskiej. Podstawowe źródło refleksji w tym przypadku stanowią kanony Kodeksu prawa kanonicznego odnoszące się do istoty małżeństwa, jednakże nie sposób uniknąć również odwołań do prawa naturalnego oraz trzech dóbr augustyńskich (potomstwa, wierności i łaski sakramentalnej) – kardynał Carlo Mario Francesco Pompedda zaznaczał w połowie lat 80., że źródłem interesujących nas obowiązków w małżeństwie jest obok dóbr augustyńskich przedmiot zgody małżeńskiej. Duchowny podkreślał, że wyszczególniając istotne obowiązki małżeńskie, należy mieć na uwadze istotę małżeństwa kościelnego, które współtworzą elementy takie jak wspólnota życia, ukierunkowanie na wzajemne dobro współmałżonków oraz zrodzenie i wychowanie dzieci. Hiszpański filozof prawa i kanonista Javier Hervada z kolei doszukiwał się źródeł istotnych obowiązków małżeńskich w specyfice węzła małżeńskiego łączącego dożywotnio i nierozerwalnie partnerów w trakcie ceremonii ślubnej.
Obowiązki małżeńskie nieistotne
Nieistotne obowiązki małżeńskie według Kościoła to, pod żadnym pozorem, wcale nie obowiązki o niewielkim znaczeniu. Wręcz przeciwnie, ich wypełnianie jest jak najbardziej wskazane, jednakże jeśli dana osoba nie jest w stanie im podołać, nie oznacza to automatycznie, że nie jest w stanie również zawrzeć ważnego małżeństwa. Jeśli zatem chodzi o przykłady obowiązków małżeńskich nieistotnych dla stwierdzenia nieważności małżeństwa, możemy wymienić tu np. obowiązek troski o dobre relacje z rodziną współmałżonka, uczestnictwo w rozwoju społeczeństwa czy posługę ewangelizacyjną. Szeroki wykaz obowiązków i praw rodzin chrześcijańskich znajdziemy w Adhortacji apostolskiej Ojca Świętego Jana Pawła II o zadaniach Rodziny Chrześcijańskiej w świecie współczesnym Familiaris Consortio. Pragniemy zwrócić uwagę wszystkich czytelników na fakt, że wbrew nazwie, która może niekiedy wprowadzać w błąd, obowiązki małżeńskie nieistotne są niezwykle ważne dla wszystkich chrześcijan budujących rodzinę. Jednakże niezdolność do przyjęcia i wypełnienia tego rodzaju obowiązków małżeńskich nie może doprowadzić do tzw. rozwodu kościelnego, jeśli oczywiście nie towarzyszy jej niezdolność do wzięcia na swoje barki opisanych już obowiązków istotnych.
Obowiązki małżeńskie a stwierdzenie nieważności małżeństwa
W związku z tym, że definicji istotnych obowiązków małżeńskich nie znajdziemy w Kodeksie prawa kanonicznego, próbując przedstawić ich przykłady, powinniśmy opierać się na znajomości przedmiotu zgody małżeńskiej, przymiotach małżeństwa i orzecznictwie Trybunału Roty Rzymskiej.
Mimo że w niektórych przypadkach wymiar i znaczenie określonego obowiązku małżeńskiego, np. w kontekście stwierdzenia nieważności małżeństwa, mogą podlegać dyskusji, w kwestiach najważniejszych nie ma wątpliwości – obowiązkiem współmałżonków jest tworzenie wspólnoty życia, dbanie o wzajemne dobro i prowadzenie pożycia nastawionego na poczęcie i wychowanie dzieci. Na mocy kan. 1095 KPK sąd może stwierdzić nieważność małżeństwa wtedy, gdy zyska moralną pewność, że dana osoba w momencie jego zawarcia nie posiadała wystarczającej wiedzy na temat istotnych obowiązków małżeńskich lub była psychicznie niezdolna do ich podjęcia.
Co więcej, omawiając kwestię „obowiązki małżonków a rozwód kościelny”, musimy jeszcze raz podkreślić, że fundamentem małżeństwa jest jego jedność, która przejawia się koniecznością dochowania wierności małżeńskiej. Dlatego też, jeśli mamy powody, by przypuszczać, że konkretna osoba jeszcze przed ślubem nie była zdolna do jej dochowania, zastosowanie w procesie małżeńskim może mieć przywoływany przed chwilą kan. 1095 nr 3 KPK. Praktyka pokazuje, że w pewnych przypadkach nupturient, chociaż pozornie mógł być zdolny do dochowania wierności, świadomie odrzucał jedność jako kluczowy przymiot małżeństwa, zawierając tym samym małżeństwo nieważnie z przyczyny symulacji zgody małżeńskiej – w tym przypadku adekwatnym tytułem prawnym jest kan. 1101 §2. Z symulacją zgody małżeńskiej możemy mieć do czynienia również wtedy, gdy jedno z partnerów, zawierając małżeństwo, świadomie wykluczyło przynajmniej jeden z jego elementów – np. obowiązek pożycia mającego na celu zrodzenie potomstwa.
W związku z tym, że niepodważalnie istotnym obowiązkiem współmałżonka jest dążenie do posiadania potomstwa, KPK wyszczególnia jako jedną z 12 szczególnych przeszkód zrywających (piszemy o nich szerzej tutaj) niezdolność małżeńską. Nie należy przy tym stawiać znaku równości między niezdolnością małżeńską a niepłodnością – ta pierwsza dotyczy bowiem niezdolności do podjęcia stosunku seksualnego – może być zarówno funkcjonalna (np. impotencja u mężczyzny), jak i organiczna (polegająca na określonym braku anatomicznym). Niezdolność uprzednia – czyli występująca jeszcze przed ślubem – i trwała stanowi przesłankę do uznania małżeństwa za nieważne. Pozostając w temacie obowiązków małżeńskich związanych ze zrodzeniem i wychowaniem potomstwa, należy również pamiętać, że Kościół sprzeciwia się wszelkim formom antykoncepcji, zapłodnieniu metodą in vitro czy aborcji – ta ostatnia zagrożona jest karą ekskomuniki.
Podsumowując zagadnienie „obowiązki małżeńskie a stwierdzenie nieważności małżeństwa”, pragniemy wyraźnie zaznaczyć, że każda osoba przygotowująca się do zawarcia związku małżeńskiego powinna być w pełni świadoma najważniejszych praw i obowiązków wynikających z zawarcia przymierza małżeńskiego. Brak wystarczającego rozeznania w kwestii istotnych obowiązków małżeńskich, a także uprzednia niezdolność do ich wypełnienia lub niezgoda na ich przyjęcie, może stanowić przesłankę do wszczęcia procesu, w trakcie którego sąd rozpatrzy kwestię ważności danego małżeństwa. Po stronie Kościoła leży z kolei odpowiedzialność za wyraźne oddzielenie obowiązków istotnych od tych mniejszej wagi, co bez wątpienia przysłuży się umacnianiu instytucji małżeństwa – co jest bardzo ważne zwłaszcza teraz, gdy z różnych przyczyn przeżywa ona wyraźny kryzys.