Spis treści:
- Zakres spraw rozpatrywanych przez trybunały kościelne
- Rodzaje trybunałów kościelnych
- Trybunały Stolicy Apostolskiej
- Zasady postępowania sędziego kościelnego
Zgodnie z dogmatyką katolicką Kościół dzierży nadaną mu przez Jezusa Chrystusa władzę nad wspólnotą wiernych. Podobnie jak w znanym nam z lat edukacji szkolnej modelu trójpodziału władzy, kościelną władzę rządzenia – bo tym terminem posługuje się Kodeks prawa kanonicznego – podzielić możemy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W niniejszym artykule pragniemy skupić się na tej ostatniej, sprawowanej przez trybunały kościelne (czyli sądy kościelne).
Zakres spraw rozpatrywanych przez trybunały kościelne
Wśród spraw rozpatrywanych przez kościelną władzę sądowniczą wyróżniamy sprawy związane z kwestiami duchowymi oraz te dotyczące pogwałcenia przepisów prawa kanonicznego. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że lwia część toczących się w Sądach Biskupich procesów kościelnych dotyczy instytucji małżeństwa, zwłaszcza stwierdzenia nieważności danego związku sakramentalnego.
Celem każdego procesu jest rozstrzygnięcie przed trybunałem kościelnym kwestii spornej w oparciu o przepisy prawa kanonicznego. Towarzyszące postępowaniu procedury ściśle regulowane są przez kanony Kodeksu prawa kanonicznego. Proces kościelny w większości przypadków kończy się ogłoszeniem wyroku przez sąd kościelny.
Rodzaje trybunałów kościelnych
Cechą charakterystyczną sądownictwa kościelnego jest jego 3-stopniowość – wyróżniamy trybunały diecezjalne, metropolitalne i papieskie. Jak łatwo się domyślić, trybunał papieski stanowi najwyższy stopień wymiaru sprawiedliwości, diecezjalny zaś – najniższy. W większości przypadków sprawa trafia w pierwszej kolejności do trybunału diecezjalnego, czyli sądu kościelnego pierwszej instancji. Ewentualna apelacja od wyroku trybunału diecezjalnego co do zasady trafia do trybunału metropolitalnego. Od jego postanowień strony mogą z kolei odwołać się do sądu najwyższej instancji, czyli Roty Rzymskiej.
Trybunały diecezjalne (w tym trybunały pierwszej instancji)
Sąd kościelny pierwszej instancji to w rzeczywistości zespół urzędników sądowych wykonujących władzę sądowniczą z nominacji biskupa. Jednymi z ważniejszych członków sądu są sędzia i notariusz, bez których udziału nie może dojść do skutku żaden z procesów kościelnych. Jeśli wymaga tego dobro sprawy (np. w przypadku procesów małżeńskich) w skład trybunału wejść mogą też inni urzędnicy sądowi, tacy jak na przykład obrońca węzła małżeńskiego, rzecznik sprawiedliwości (który występuje zwłaszcza wówczas, gdy zagrożone jest dobro publiczne, i w sprawach karnych), audytor i tzw. relator. Kodeks prawa kanonicznego określa ponadto, że w niektórych sytuacjach niezbędne może okazać się zawiązanie kolegium sędziowskiego.
Sędzią kościelnym, a więc urzędnikiem, który za przyzwoleniem biskupa i z jego nominacji posiada jurysdykcję w zakresie sądownictwa w danej diecezji, jest oficjał, nazywany także wikariuszem sądowym. Służyć mogą mu pomocniczy wikariusze sądowi. Każdy z sędziów współtworzących trybunał kościelny musi odznaczać się nieposzlakowaną opinią i wykształceniem z zakresu prawa kanonicznego, a także mieć nie mniej niż trzydzieści lat. Rola sędziego zarezerwowana jest przeważnie dla osób duchownych.
Kolegium sędziowskie – trzyosobowe lub pięcioosobowe – może zostać powołane przez biskupa w sytuacjach niezwykle ważnych lub o wysokim poziomie skomplikowania. Co więcej, kolegium sędziowskie rozstrzyga między innymi w sprawach dotyczących stwierdzenia nieważności małżeństwa oraz w okolicznościach, gdy sprawcy czynu zabronionego grozi ekskomunika.
Jak już zaznaczyliśmy, trybunał współtworzyć może także obrońca węzła małżeńskiego (mający za zadanie przedstawić, dlaczego małżeństwo w świetle prawa kanonicznego powinno pozostać ważne) oraz rzecznik sprawiedliwości. Miejmy świadomość, jak wielkie znaczenie ma udział w każdym procesie notariusz – jakikolwiek protokół pozbawiony jego podpisu nie może być traktowany jak ważny i pełnoprawny dokument sądowy.
Na pewnych obszarach rolę sądu kościelnego pierwszej instancji pełnić może także trybunał metropolitalny. Oto kilka trybunałów, do których członkowie Kościoła mogą zwracać się w sprawach małżeńskich i karnych, regulowanych przez normy Kodeksu prawa kanonicznego:
Metropolitalny Sąd Kościelny – Warszawa – kontakt
- Warszawski Trybunał Metropolitalny
- ul. Nowogrodzka 49, 00-695 Warszawa
- tel. (+48) 22 628-53-06
- godziny dyżurów: od poniedziałku do piątku – 9.00-14.00; w sobotę 9.00-13.00.
Metropolitalny Sąd Kościelny – Gdańsk – kontakt
- Gdański Trybunał Metropolitalny
- ul. Bpa E. Nowickiego 1, 80–330 Gdańsk Oliwa
- tel. (+48) 58 661-57-37
- e-mail: trybunal@diecezjagdansk.pl
- godziny dyżurów: od poniedziałku do piątku (z wyjątkiem środy) – 8.30-12.30; w środę – 15.00-18.00.
Metropolitalny Sąd Kościelny – Wrocław – kontakt
- Wrocławski Trybunał Metropolitalny
- Katedralna 13, 50-328 Wrocław
- tel. (+48) 71 327-11-21
- e-mail: sad@archidiecezja.wroc.pl
- godziny dyżurów: od poniedziałku do piątku (z wyjątkiem środy) – 9.00-14.00; w środę – 9.00-17.00.
Trybunały metropolitalne
Jak już zaznaczyliśmy, trybunałem kościelnym drugiego stopnia, plasującym się w hierarchii sądów kościelnych między trybunałem diecezjalnym a Rotą Rzymską, jest trybunał metropolitalny. Jest on sądem kościelnym drugiej instancji dla diecezji współtworzących dany większy obszar kościelny. Zgodnie ze szczegółowymi normami Kodeksem prawa kanonicznego, w pierwszej instancji rozpatruje również sprawy małżeńskie, sporne i karne. Przykładem takich trybunałów są między innymi wspomniane wyżej Gdański Trybunał Metropolitalny, Metropolitalny Sąd Kościelny we Wrocławiu czy Sąd Metropolitalny Warszawski.
Trybunał metropolitalny powinien być zorganizowany na podobieństwo trybunału diecezjalnego.
Trybunały Stolicy Apostolskiej
Rota Rzymska
Do trybunałów Stolicy Apostolskiej zaliczamy Rotę Rzymską oraz Sygnaturę Apostolską. Wszystkim czytelnikom zastanawiającym się, co to jest Rota Rzymska, pragniemy wyjaśnić, że to w istocie jeden z trybunałów w Kurii Rzymskiej, funkcjonujący jako kolegialny sąd kościelny trzeciej instancji dla spraw rozpoznanych przez samą Rotę oraz innego typu trybunały. Co więcej, trybunał ten w pierwszej instancji sądzi wyższych duchownych w sprawach spornych oraz tych zleconych przez papieża.
Trybunał Roty Rzymskiej rozpatruje także w drugiej instancji, w szczególnych przypadkach, sprawy osądzone przez trybunały diecezjalne, jeśli strony skorzystają z przysługującego im prawa do odwołania się do Stolicy Piotrowej.
Rota Rzymska – kontakt
Tribunale Della Rota Romana
Piazza della Cancelleria 1, 00186 Rzym
tel. (39) 06 698 87502
Sygnatura Apostolska
Sygnatura Apostolska, najwyższy organ kościelnej władzy sądowniczej, sądzi w sprawach opierających się na konfliktach między trybunałami oraz tych dotyczących:
- unieważnienia wyroku innych trybunałów,
- nieprawidłowości w działaniu członków Trybunału Roty Rzymskiej,
- stanu osób, gdy ponownego rozpatrzenia sprawy odmówiła Rota Rzymska.
Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej pełni ponadto rolę nadzorczą nad innymi instytucjami kościelnej władzy sądowniczej.
Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej tworzy zespół kardynałów i biskupów mianowanych przez Papieża na 5-letnią kadencję – przewodniczy zaś im kardynał Prefekt. Wspierają go w działaniach Sekretarz i Podsekretarz. Do NTSA można zaliczyć także innych duchownych, którzy powinni cechować się dobrą opinią czy uzyskaniem doktoratu z prawa kanonicznego.
Zaznaczyć możemy, że w skład Sygnatury Apostolskiej wchodzą również takie struktury kolegialne, jak kolegia sędziowskie oraz kongres NTSA.
Zasady postępowania sędziego kościelnego
Istnieje kilka istotnych zasad związanych z funkcjonowaniem sądów kościelnych każdego stopnia. Zgodnie z nimi sędzia kościelny:
- nie powinien rozstrzygać w sytuacji, gdy łączy go bliskie pokrewieństwo lub powinowactwo z jedną ze stron procesowych,
- nie może ponownie rozstrzygać danej sprawy w sądzie wyższej instancji,
- nie może przyjmować korzyści wynikających z faktu prowadzenia sprawy i jej rozstrzygnięcia,
- powinien być bezstronny,
- powinien dążyć do jak najszybszego rozstrzygnięcia sprawy.
Wszyscy urzędnicy sądowi współtworzący trybunał kościelny zobowiązani są do działania z pełnym poszanowaniem prawa kanonicznego oraz dla dobra ogólnego Kościoła. Warto więc dodać, że zgodnie z kanonem 1446 § 2 KPK, sędzia, na początku sprawy, a także w każdym innym czasie, dostrzegając jakąkolwiek nadzieję dobrego wyniku, powinien zachęcić strony i dopomóc im, by szukały słusznego rozwiązania sporu przez wspólne porozumienie, i wskazać odpowiednie do tego drogi, korzystając także z pośrednictwa poważnych osób.