Spis treści:
- Unieważnienie małżeństwa kościelnego krok po kroku
- Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa – zawiązanie sporu
- Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura gromadzenia dowodów
- Świadkowie w trakcie procesu o unieważnienie małżeństwa
- Stwierdzenie nieważności małżeństwa – etapy przesłuchania i jego okoliczności
- Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura publikacji akt i wystąpienia obrony
- Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura wystąpienia obrońcy węzła małżeńskiego
- Ogłoszenie wyroku
- Proces oparty na dokumentach
- Kiedy można uzyskać dyspensę od małżeństwa?
- Reforma papieża Franciszka
- „Rozwód kościelny” – terminy i czas trwania
Przebieg procesów kościelnych dotyczących stwierdzenia nieważności małżeństwa warunkują normy zawarte w Kodeksie prawa kanonicznego z 1983 roku, które uległy pewnym modyfikacjom w roku 2015, na mocy reformy papieża Franciszka. Procedury towarzyszące danemu procesowi mogą się od siebie różnić w zależności od tego, czy do czynienia mamy z procesem zwyczajnym, opartym na dokumentach, czy też procesem skróconym (wprowadzonym właśnie przez papieża Franciszka).
W związku z powyższym w zależności od typu prowadzonego postępowania jesteśmy zmuszeni udzielić innej odpowiedzi na pytanie, ile czasu trwa rozwód kościelny, a także – jakie są tzw. rozwodu kościelnego procedury. W niniejszym artykule skupiamy się przede wszystkim na najczęstszym z procesów związanych ze stwierdzeniem nieważności małżeństwa (mylnie nazywanego rozwodem kościelnym), czyli procesie zwyczajnym.
Na wstępie chcemy przedstawić w kilku punktach, jak wygląda przebieg procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Unieważnienie małżeństwa kościelnego krok po kroku
Proces zwyczajny składa się z następujących etapów:
- Złożenia przez stronę zainteresowaną skargi powodowej.
- Zawiązania sporu.
- Postępowania dowodowego (instrukcji).
- Publikacji akt procesowych i wystąpienia obrony.
- Przedstawienia stanowiska obrońcy węzła małżeńskiego.
- Ogłoszenia wyroku.
Przejdźmy zatem do omówienia konkretnych procedur.
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa – zawiązanie sporu
Po złożeniu przez stronę zainteresowaną skargi powodowej o stwierdzenie nieważności małżeństwa (na jej temat szerzej piszemy tutaj) i przyjęciu jej przez Sąd Biskupi dochodzi do tzw. zawiązania sporu. Jego celem jest określenie przedmiotu sprawy, czyli kwestii, którą wyjaśnić ma trybunał w trakcie procesu.
Warto nadmienić, że procedura ta niezbędna jest także w trakcie innych procesów małżeńskich – wtedy to, jako że podczas zawiązania sporu konieczna jest obecność stron, sąd namawia męża i żonę do pogodzenia się i – jeśli tylko jest to możliwe – kontynuowania życia małżeńskiego.
Wróćmy jednak do interesujących nas przypadków, gdy osądowi poddawana jest ważność danego małżeństwa. Kodeks prawa kanonicznego nie precyzuje, jak dokładnie powinno wyglądać zawiązanie sporu – pewne jest jednak, że w sprawach o unieważnienie małżeństwa procedura ta wymaga odczytania przez sąd treści skargi oraz wezwania powoda do ustosunkowania się do niej. Nie jest to jednakże etap procesu, w trakcie którego strony mają okazję wygłaszać wyczerpujące wyjaśnienia, dlatego też ich odpowiedzi muszą być zwięzłe. Co niezwykle istotne – w trakcie zawiązania sporu powinien zostać jednoznacznie ustalony charakter przeszkody, na podstawie której strona (lub strony) wnioskuje o wszczęcie procesu kanonicznego o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Zawiązanie sporu powinno odbywać się co do zasady w obecności stron, obrońcy węzła małżeńskiego oraz notariusza.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura gromadzenia dowodów
Gromadzenie dowodów w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństw to element szerszej procedury zwanej instrukcją. Na temat procesów opartych na dokumentach piszemy szerzej w innym artykule, dlatego tym razem skupimy się na odmiennego rodzaju dowodach, a te omówimy jedynie skrótowo.
Przebieg procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa uzależniony jest zatem w dużej mierze od przesłuchań stron oraz świadków – to właśnie zeznania odgrywają w większości przypadków rolę najważniejszych dowodów. Wybór świadków przysługuje zarówno powodowi, jak i drugiemu współmałżonkowi oraz obrońcy węzła. Przypominamy, że pierwszych świadków wskazuje powód już w trakcie formułowania skargi, dalszych może powołać na etapie zawiązywania sporu. W przypadku, gdy wyznaczony świadek odmawia stawienia się przed sądem kościelnym, sąd może pozwolić, by jego zeznania spisał notariusz.
Wiele osób zastanawiających się, jak wygląda proces o unieważnienie małżeństwa, pragnie dowiedzieć się również, jaką rolę może odegrać obrońca węzła lub adwokat kościelny w trakcie sądowych przesłuchań. Wyjaśniamy, że – w przeciwieństwie do stron – obaj obrońcy mogą wysłuchiwać zeznań świadków i biegłych.
Warto w tym miejscu wspomnieć także o biegłych. W pewnych szczególnych przypadkach, tzw. unieważnienia małżeństwa procedura wymaga powołania przez sąd biegłych. Dzieje się tak wtedy, gdy przeszkoda zrywająca ma podłoże biologiczne, czyli np. dotyczy niemocy płciowej lub zaburzeń na tle psychicznym jednego ze współmałżonków. Biegli mogą zostać powołani także na prośbę stron.
Świadkowie w trakcie procesu o unieważnienie małżeństwa
Ze względu na rolę zeznań w procesie kanonicznym o stwierdzenie nieważności małżeństwa powinniśmy napisać nieco więcej na temat świadków. Strony mają bardzo dużą swobodę w ich wyborze. Pamiętajmy jednak, że świadkami nie mogą zostać:
- osoby małoletnie;
- osoby chore psychiczne;
- kapłani, których zeznania mogłyby naruszyć tajemnicę spowiedzi (poświęciliśmy jej odrębny wpis blogowy).
Osoba, która zainicjowała proces, może zrezygnować z przesłuchania wyznaczonego świadka, złożenia przez niego zeznań może jednak wymagać drugi ze współmałżonków. Co więcej, dany świadek może zostać wykluczony przed złożeniem zeznań, jeśli strona przedstawi przekonujące ku temu powody.
Sędzia kościelny uważnie ocenia zeznania świadka, biorąc pod uwagę m.in. jego postawę, wiarygodność udzielanych przez niego informacji oraz to, w jaki sposób jego zeznania korespondują z zeznaniami innych powołanych osób. Warto nadmienić, że zeznanie jednej osoby nie może być traktowane jako pełnowartościowy dowód.
Gdy mowa o tzw. unieważnieniu małżeństwa, procedura gromadzenia dowodów cechuje się tym, że szczególną wagę mają zeznania świadków, które dotyczą tego, co mówiły strony w czasie poprzedzającym wszczęcie procesu, gdy trwały jeszcze w zgodnym małżeństwie. Zeznania tego typu mogą okazać się kluczowe, jeśli przeszkoda zrywająca, której dotyczy postępowanie, dotyka kwestii zgody małżeńskiej lub szerzej – stosunku jednej (lub obu) ze stron do zawartego sakramentu małżeństwa.
Olbrzymie znaczenie dla procesu mają także zeznania świadków kwalifikowanych, czyli kapłanów z parafii, do których należą świadkowie. Sąd polega w dużej mierze na udzielanych przez nich informacjach ze względu na to, że w wielu przypadkach duszpasterze dobrze znają dane osoby, a jeśli nie – mają możliwość zaczerpnięcia na ich temat precyzyjnych informacji.
W procesie dotyczącym tzw. unieważnienia małżeństwa, procedury wymagają od świadków kwalifikowanych wystawienia świadectw dotyczących pozostałych świadków. Dokument tego typu dotyczy trzech kluczowych dla sądu kwestii związanych z daną osobą: jego prawdomówności, uczestnictwa w życiu Kościoła oraz moralności, czyli sposobu postępowania w stosunku do innych ludzi. Na podstawie uzyskanych informacji sędzia jest w stanie ocenić, jaką wartość mają składane przez świadka wyjaśnienia.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa – etapy przesłuchania i jego okoliczności
Opisując proces dotyczący stwierdzenia nieważności małżeństwa i podkreślając rolę zeznań świadków jako materiału dowodowego, powinniśmy także scharakteryzować wymogi związane z miejscem, w którym ma odbywać się przesłuchanie sądowe. Jeśli do przesłuchania nie dochodzi w sądzie, lecz w innym miejscu przez sąd wyznaczonym, wygląd wybranego pomieszczenie powinien być stosowny do wagi czynności prawnych, które będą w nim podejmowane. Co więcej, pomieszczenie powinno być na tyle duże, aby znalazło się w nim miejsce dla dużego stołu, przy którym zasiądzie sędzia instruktor wraz członkami trybunału. Na stole powinien ponadto znaleźć się krzyż, a także Pismo Święte.
Pomieszczenie, w którym przeprowadzone zostanie przesłuchanie, powinno być w taki sposób oddzielone od pomieszczenia, w którym oczekują świadkowie, aby zapewnić maksimum dyskrecji aktualnie przesłuchiwanemu.
Przystępując do przesłuchania, sędzia instruktor zmuszony jest do sprawdzenia tożsamości stron lub świadków. W dalszej kolejności sędzia odczytuje tekst uroczystego przyrzeczenia prawdomówności, które powtarza osoba zobligowana do złożenia zeznań. Etap składania przysięgi kończy dotknięcie przez daną osobę krzyża oraz Pisma Świętego, a także podpisanie przez nią przysięgi w formie wydrukowanego dokumentu.
Sędzia, przesłuchując świadków, posiłkuje się uprzednio przygotowanym formularzem. Pytania zadawane świadkom podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa podzielić możemy na ogólne oraz szczegółowe. Te pierwsze dotyczą przeważnie samych przesłuchiwanych – m.in. ich wyznania, stosunku do Kościoła katolickiego, karalności, wykształcenia, uprawianego zawodu, etc. Pytania szczegółowe natomiast ściśle związane są z charakterem procesu małżeńskiego – w razie wątpliwości sędzia może zadawać również pytania, których nie uwzględnił w formularzu. Uprawniony do czynnego udziału w przesłuchaniu jest także obrońca węzła.
Protokół zeznań zostaje opracowany przez notariusza, jednakże o jego kształcie decyduje sędzia instruktor. Ze względu na to, że pytania zadawane świadkowi lub stronie są zapisane w formularzu, protokół powinien zawierać wyłącznie odpowiedzi z adnotacją, do którego pytania się odnoszą. Zapis zeznań musi być możliwie wierny oryginałowi – szczególnie fragmenty stanowiące odpowiedzi na pytania szczegółowe, w sytuacji, gdy sędzia dopytuje o detale związane z wystąpieniem danej przeszkody zrywającej. Istnieje jednakże możliwość skrócenia odpowiedzi o informacje bez znaczenia dla sprawy.
Kończąc przesłuchanie, sąd pyta daną osobę, czy chce ona dodać coś do swoich zeznań. Jeśli tak – udzielone dodatkowo informacje mogą zostać włączone do protokołu. Po zadaniu przesłuchiwanemu pytań – zarówno tych przygotowanych przez sędziego instruktora wcześniej, jak i tych, których zadania wymagał przebieg przesłuchania – sędzia nakazuje obecnemu w trakcie procedury notariuszowi, aby odczytał przesłuchiwanemu protokół. Jeśli osoba składają zeznania zgłosi poprawki, powinny zostać one uwzględnione.
W wielu przypadkach protokołowi towarzyszy oświadczenie osoby przesłuchiwanej, w którym potwierdza ona zgodność wszystkich zawartych w protokole informacji z prawdą, a także oznajmia, że nie ma nic więcej do dodania w związku z toczącym się procesem.
Do protokołu przesłuchania dodane powinny zostać także wnioski członków trybunału związane z postawą osoby przesłuchiwanej i jego wiarygodności. Informacje tego typu mogą stanowić cenne wskazówki dla Sądu Biskupiego w dalszej części procesu.
Po przygotowaniu wymaganej dokumentacji i upewnieniu się, że wszystkie formalności związane z przesłuchaniem stron oraz świadków zostały dopełnione, sędzia instruktor przesyła akta do Sądu Biskupiego. Następnie może rozpocząć się kolejny etap procesu, związany z publikacją akt.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura publikacji akt i wystąpienia obrony
Po zgromadzeniu materii dowodowej sędzia instruktor ogłasza dekretem okres publikacji akt – najczęściej trwa on dwa tygodnie – w trakcie którego strony mają możliwość zapoznania się ze wszystkimi zebranymi dowodami. Wgląd do akt sprawy może uzyskać również adwokat kościelny reprezentujący daną stronę. Dodatkowo ma on także możliwość wystąpienia do sądu z prośbą o powołanie nowych świadków lub ponowne przesłuchanie tych wcześniej powołanych. Jeśli chodzi o unieważnienie małżeństwa kościelnego procedura zakłada, że po ogłoszeniu zakończenia postępowania dowodowego następuje czas na przedstawienie uwag oraz linii obrony.
Przedstawienie uwag i obrony przez strony lub ich adwokatów nie jest konieczne – sąd może podjąć decyzję wyłącznie na podstawie zebranych dowodów. Zobligowany do obrony swoich racji jest natomiast obrońca węzła małżeńskiego i to właśnie prezentacji jego stanowiska dotyczy kolejny z etapów procesu.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa – procedura wystąpienia obrońcy węzła małżeńskiego
Jak już wspominaliśmy, w procesach, których przedmiotem jest tzw. unieważnienie małżeństwa kościelnego, procedura wymaga, aby linię obrony małżeństwa zaprezentował obrońca węzła małżeńskiego.
Ma on obowiązek przedstawić sędziemu wszystkie fakty, które przemawiają za tezą o ważności omawianego małżeństwa. Ze względu na fakt, że obrońca węzła ma sposobność ustosunkowania się do wystąpienia stron lub ich adwokatów, a ci natomiast mogą odpowiedzieć na jego uwagi, może dojść do dyskusji między obiema stronami.
Ogłoszenie wyroku
W trakcie zwyczajnego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa wyrok zapada na drodze głosowania sędziów współtworzących trybunał. O uznaniu małżeństwa za nieważne decyduje większość głosów. Aby sędzia mógł dane małżeństwo określić w ten sposób, musi posiadać niezachwianą pewność moralną – wspartą dowodami – co do wystąpienia określonej przeszkody uniemożliwiającej zawarcie ważnego małżeństwa.
Decyzja sędziego powinna być w pełni niezależna od postanowień pozostałych członków trybunału, dlatego przed wspólną naradą każdy z sędziów ma obowiązek przedstawić swoje wnioski w formie pisemnej. W trakcie spotkania członków trybunału wnioski zostają odczytane i omówione. Podczas dyskusji sędziowie mogą przekonywać się nawzajem, co może skutkować zmianą decyzji niektórych z nich. Jeśli zatem dany sędzia po debacie zajmie odmienne od początkowego stanowisko, stosowna adnotacja powinna zostać dodana do wniosków, które trafiają do akt procesu kanonicznego o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Reguła określająca, że o unieważnieniu decyduje większość głosów, sprawia, że tzw. rozwodu kościelnego procedura właściwie wyklucza sytuacje, w których mogłyby wystąpić problemy z rozstrzygnięciem sprawy. Jeśli bowiem któryś z sędziów nie ma pewności co do tego, czy dane małżeństwo jest ważne, jednakże nie znajduje wystarczających przesłanek, aby uznać je za nieprawomocne, jego głos liczy się jako głos oddany za uznaniem małżeństwa za ważne. Nie ma zatem możliwości, aby któryś z sędziów wstrzymał się od głosu – instytucja sakramentalnego małżeństwa, posiada w Kościele uprzywilejowaną pozycję, która wiąże się z domniemaniem jego ważności zawsze wtedy, gdy nie sposób udowodnić zaistnienia przeszkód zrywających.
Warto w tym miejscu dodać, że w diecezjach, w których niemożliwe jest stworzenie kilkuosobowego trybunału, zgodnie z reformą papieża Franciszka, wyrok może wydawać jeden sędzia.
Po rozstrzygnięciu kwestii stanowiącej przedmiot procesu, wyrok zostaje odpowiednio zredagowany. Wiele osób zastanawia się, ile trzeba czekać na rozwód kościelny, czyli poprawnie – stwierdzenie nieważności małżeństwa. Otóż w ciągu miesiąca od rozstrzygnięcia sprawy przez trybunał wyrok powinien zostać oficjalnie ogłoszony, a jego egzemplarze dostarczone stronom i ich adwokatom, osobiście lub za pośrednictwem poczty.
W przypadku, gdy strony nie zgadzają się z decyzją sądu, mają możliwość złożenia apelacji do wyższego trybunału z prośbą o ponowne rozpatrzenie sprawy. Gdy sąd pierwszej instancji uzna, że małżeństwo jest ważne, stronom przysługuje możliwość skierowania sprawy do trybunału apelacyjnego bez konieczności przedstawiania nowych dowodów. W przypadku każdej kolejnej apelacji istnieje jednak taka konieczność.
Do niedawna jeszcze w sytuacjach, gdy Sąd Biskupi orzekał o stwierdzeniu nieważności małżeństwa – procedura zakładała apelację z urzędu. Gdy wyrok unieważniający zostawał podtrzymany przez trybunał apelacyjny, strony mogły ponownie zawrzeć związek małżeński (z pewnymi wyjątkami, o których piszemy poniżej). Zgodnie z reformą papieża Franciszka z 2015 roku obecnie wystarczy wyrok sądu pierwszej instancji, aby strony mogły zawrzeć nowy związek małżeński.
Wyjątek od tej reguły dotyczy przypadków, gdy jedna ze stron cierpi na zaburzenia psychiczne, jest niezdolna do dopełnienia małżeństwa lub przyczyna zrywająca stanowiąca podstawę procesu dotyczyła symulacji zgody małżeńskiej z jej strony. Wtedy to sąd nakłada na daną osobę zakaz, który znieść może biskup.
Proces oparty na dokumentach
Należy podkreślić, że oprócz zwyczajnego procesu rozstrzygającego kwestię ważności małżeństwa może dojść w pewnych sytuacjach także do procesu opartego na dokumentach. Tego typu procesowi kanonicznemu o stwierdzenie nieważności małżeństwa towarzyszą inne procedury – składa się on zatem z innych etapów. Wszystkim pytającym, ile trwa rozwód kościelny w przypadku procesu opartego na dokumentach, oznajmiamy, że jest on krótszy od zwyczajnego ze względu na fakt, iż podstawową materię dowodową rozpatrywaną przez sąd stanowią dokumenty, a nie zeznania świadków. Tego typu procesowi poświęcimy osobny wpis blogowy.
Kiedy można uzyskać dyspensę od małżeństwa?
Strony zabiegać mogą nie tylko stwierdzenie nieważności małżeństwa, ale także o uzyskanie od niego dyspensy, jeśli związek nie został dopełniony. Dyspensy udzielić może jedynie papież, w przypadku udowodnienia, że małżeństwo nie zostało skonsumowane, ponieważ:
- małżonka jest dziewicą, co potwierdzają niezależni lekarze;
- współmałżonkowie nie mieli sposobności odbycia stosunku płciowego.
Dowód w sprawie mogą stanowić także zgodne zapewnienia stron, poparte innymi poszlakami. W tym przypadku ważne są także zeznania świadków potwierdzających wiarygodność stron. Należy ponadto pamiętać, że stosunek płciowy – aby móc mówić o dopełnieniu małżeństwa – musi być dobrowolny z obu stron, a także pełny.
Reforma papieża Franciszka
Ogłoszony w 2015 roku List apostolski papieża Franciszka miał duży wpływ na regulacje prawa kanonicznego w zakresie stwierdzania nieważności małżeństwa – dzięki reformie Franciszka znacznemu uproszczeniu uległa towarzysząca tzw. rozwodowi kościelnemu procedura. Potocznie mówi się wręcz, że zmiany wprowadzone przez następcę Benedykta XVI umożliwiają wzięcie łatwiejszego rozwodu kościelnego.
Wbrew temu, co sądzą niektórzy o rozwodzie kościelnym – papież Franciszek nie wprowadził możliwości tego typu rozwiązania małżeństwa. Nadal w świetle prawa dopuszczalne jest jedynie uznanie małżeństwa za nieważne ze względu na określone przeszkody. Zgodnie z jego decyzją możemy mówić o trzech typach procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa:
- zwyczajnym (na którym skupiliśmy się teraz w głównej mierze);
- opartym na dokumentach;
- skróconym (przyspieszonym).
Największą innowacją w stosunku do dawnych przepisów jest oczywiście wprowadzenie procesów skróconych, w trakcie których jeden sędzia, biskup diecezjalny, jest w stanie orzec o nieważności małżeństwa. Do procesu skróconego dojść może tylko za zgodą obu małżonków, kiedy wystąpienie przeszkód zrywających jest na tyle oczywiste, że orzeczenie o nieważności związku nie wymaga dłuższego postępowania sądowego. W przypadku procesu skróconego o stwierdzenie nieważności małżeństwa etapy różnią się od tych typowych dla procesu zwyczajnego.
„Rozwód kościelny” – terminy i czas trwania
Ile trwa rozwód kościelny? To jedno z często wyszukiwanych w internecie haseł. Wszystkim tym, którzy zastanawiają się, jak długo zajmuje rozwód kościelny – czyli poprawnie: proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa – odpowiadamy, że jego długość zależna jest od trybu postępowania. O ile zatem proces zwyczajny może trwać 2-3 lata – choć były i przypadki, gdy trwał on lat 5 – o tyle proces skrócony wprowadzony przez papieża Franciszka sprawia, że rozwód kościelny w 45 dni może zostać sfinalizowany. Miejmy jednak na uwadze, że „rozwód kościelny w 45 dni” to swego rodzaju skrót myślowy i w rzeczywistości proces skrócony może potrwać kilka miesięcy.