Spis treści:
- Podział źródeł prawa kanonicznego
- Prawo Boże
- Prawo Boże a prawo naturalne
- Prawo Boże pozytywne
- Ustawy kościelne
- Zwyczaje
- Umowy
- Kanonizacja leges civiles (ustaw państwowych)
Wartość każdej informacji zależna jest od jej pochodzenia. Jedynie sięgając do zweryfikowanych, wiarygodnych źródeł możemy mieć pewność, że zbliżamy się do prawdy. Jakie są zatem źródła prawa kanonicznego? Jak wygląda ich podział i które z nich są najważniejsze?
Podział źródeł prawa kanonicznego
Źródła prawa kanonicznego zawierają wiarygodne i niepodważalne informacje, z których wywodzą się kościelne regulacje prawne. Możemy je podzielić na źródła wewnętrzne i zewnętrzne, materialne i formalne, a także źródła poznania prawa kanonicznego (fontes iuris cognoscendi) oraz źródła istnienia (fontes iuris existendi).
Idąc dalej, rozróżniamy źródła poznania prawa kanonicznego sensu largo oraz sensu stricto. Do tych pierwszych należą teksty, które chociaż nie są zbiorami ustaw, zawierają w sobie informacje, dzięki którym jesteśmy w stanie zbliżyć się do zbadania prawa. Możemy zaliczyć do nich zarówno Nowy i Stary Testament, akty soborów oraz różnego rodzaju źródła historyczne. Natomiast do dokumentów służących poznaniu prawa sensu stricto należą teksty zawierające podane wprost nakazy prawne.
Źródła prawa kanonicznego dotyczące istnienia prawa rozpatrujemy zaś uwzględniając autora – może być nim zarówno Bóg, jak i człowiek. Mamy więc wtedy do czynienia z prawem Bożym lub kościelnym.
Najważniejsze źródła prawa kanonicznego w Polsce i na świecie są następujące:
– prawo Boże;
– ustawy kościelne;
– zwyczaje;
– umowy;
– prawa kanonizowane.
Do innych źródeł prawa kanonicznego należą:
– władza ustawodawcza;
– akty wykonawcze ogólne;
– prawo liturgiczne;
– źródła teologiczne.
Prawo Boże
Co to jest prawo Boże? Koncepcję idealnego, wyrażającego w pełni wolę Boga i odwiecznego prawa, zawdzięczamy św. Augustynowi. Myśliciel twierdził, że lex aeterna jest niczym innym, jak nadaną przez Boga normą, która reguluje kwestie zachowania ładu przyrodzonego i stawia nieprzekraczalne granice, które respektować powinna każda istota rozumna. Zgłębianiu kwestii istnienia odwiecznego prawa Bożego poświęcił się także św. Tomasz z Akwinu i to właśnie on jest twórcą jego podziału systematycznego. Precyzując, czym jest prawo Boże – definicja jego wyłania się ustaleń św. Tomasza. Jest to zatem prawo, które obowiązuje wszystkie stworzenia, zarówno te obdarzone rozumem, jak i istoty jego pozbawione. Kreatorem prawa jest sam Bóg, który obdarzył każdą istotę naturą stanowiącą urzeczywistnienie Bożego porządku. To właśnie za pośrednictwem unikalnej natury każdego stworzenia Stwórca przekazuje zasady wynikające z odwiecznego prawa Bożego. Na pytanie – co to jest prawo Boże – możemy więc odrzec, że jest ono najważniejszym źródłem prawa kanonicznego w Polsce, a także w Kościele na całym świecie.
Prawo Boże a prawo naturalne
Zarówno św. Augustyn, jak i św. Tomasz, twierdzili, że prawa naturalne, zaszczepione w umyśle każdego człowieka i przysługujące mu z faktu samego istnienia, stanowią odzwierciedlenie Bożego prawa. Prawo Boże naturalne jest zatem głosem sumienia, moralnością stworzoną przez Pana. Święty Tomasz zaznaczał ponadto, że prawem Bożym naturalnym nazwać możemy uczestnictwo człowieka w prawie odwiecznym nadanym przez Stwórcę. Do fundamentalnych praw naturalnych zaliczyć możemy między innymi prawo do życia i do posiadania własności. Pamiętajmy więc, że między prawem Bożym a prawem naturalnym istnieje nierozerwalny związek. Ogniwem je spajającym jest Boże prawo moralne.
Prawo Boże pozytywne
Badacze źródeł prawa kanonicznego stosują podział wewnętrzny prawa Bożego na prawo Boże naturalne, które opisaliśmy przed chwilą, oraz prawo Boże pozytywne. To drugie wywodzi się wprost z woli Bożej i obejmuje ogół norm danych człowiekowi poprzez Objawienie. Możemy tu posłużyć się dalszą kategoryzacją, zgodnie z którą w obrębie prawa Bożego pozytywnego wyszczególniamy:
– prawo pozytywne, czyli normy objawione patriarchom oraz przodkom przez Stwórcę;
– prawo mojżeszowe, czyli prawo, które w formie Dekalogu przekazał Hebrajczykom Mojżesz;
– prawo nowe, którego autorem jest Syn Boży.
Ustawy kościelne
Ustawami kościelnymi nazywamy normy prawne ustanowione przez Kościół. Tego typu akty prawne mają swoje wyróżniki. Ustawa kościelna zatem wydana musi być przez kwalifikowanego prawodawcę, czyli kościelną władzę ustawodawczą, jak również odnosić się do społeczności Kościoła i być skierowana do osób zdolnych ją przyjąć. Co więcej, powinna mieć charakter abstrakcyjny, czyli dotyczyć niesprecyzowanej liczby swoistych przypadków, oraz innowacyjny, co oznacza, że ma za zadanie wprowadzać nowe normy prawne, czy też znosić lub modyfikować te dotychczas obowiązujące. Pamiętajmy także, że moc prawną mają tylko ogłoszone (promulgowane) ustawy kościelne.
Prawo kanoniczne wyróżnia także inne akty prawne o mocy ustawy. Należą do nich dekrety ogólne i instrukcje. Nie posiadają one jednak mocy wpływu na ustawy i zmiany ich treści.
Zwyczaje
Oprócz prawa Bożego i ustaw kościelnych na porządek prawa kanonicznego wpływ mają także zwyczaje. W odróżnieniu od ustaw uchwalanych przez władzę kościelną dla społeczeństwa, zwyczaje wywodzą się od samych wierzących i jeśli tylko zyskają aprobatę prawodawców, mogą stanowić jedno ze źródeł prawa kanonicznego. Zwyczaj traktowany jest przez KPK jako najlepsza interpretacja ustawy. Aby zwyczaj mógł zyskać moc prawną, musi być w pełni zgodny z prawem Bożym oraz prawem kanonicznym. Musi także spełniać kryterium rozumności, co oznacza, iż powinien cechować się sprawiedliwością, użytecznością dla społeczności Kościoła i możliwością wykonania.
Zwyczaj może uzyskać moc ustawy kościelnej pod warunkiem, że został skonstruowany z założeniem wprowadzenia prawa przez wspólnotę mogącą je przyjąć. Stanowi cenne uzupełnienie w kwestiach nieregulowanych przez inne akty prawne. W zależności od swojego zasięgu zwyczaj może być partykularny (obowiązujący na pewnym terytorium) lub powszechny.
Umowy
Dwustronna umowa państwa z Kościołem nazywana jest konkordatem. Dokument ten, zawarty między państwem a Watykanem, reguluje kwestie związane z funkcjonowaniem Kościoła katolickiego na terenie danego kraju. Do kwestii regulowanych przez umowę państwa z Kościołem możemy zaliczyć:
– zakres ingerencji władz państwowych w obsadzanie urzędów kościelnych;
– znaczenie sakramentu małżeństwa w świetle prawa świeckiego państwa;
– metody wychowania religijnego dzieci;
– prawa Kościoła do posiadania własności na terenie danego kraju;
– sposoby wywierania przez Kościół społecznego wpływu.
Obowiązujący Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską zawarty został 28 lipca 1993 r. przez nuncjusza apostolskiego Józefa Kowalczyka i ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego. Dokument wszedł w życie 25 kwietnia 1998 roku. Tworzy go 29 artykułów poprzedzonych preambułą.
Poprzednia polska umowa państwa z Kościołem obowiązywała od 1925 roku – zerwana została jednakże wkrótce po zakończeniu II wojny światowej przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej pod pretekstem pogwałcenia jej ustaleń przez Stolicę Apostolską.
Kanonizacja leges civiles (ustaw państwowych)
System prawny Kościoła współistnieje z innymi porządkami prawnymi i wchodzi z nimi w relacje. Jest tak, ponieważ każdy członek wspólnoty Kościoła jest także obywatelem jakiegoś państwa, co oznacza, że podlega dwóm systemom skodyfikowanych norm prawnych. O kanonizacji prawa państwowego możemy mówić w przypadku, gdy prawo kanoniczne nie rozstrzyga na własnym polu danego zagadnienia, a zamiast tego „przejmuje” pewne przepisy prawa cywilnego, nakazując wiernym ich przestrzeganie. W ten sposób określone normy wywodzące się z prawa cywilnego zostają włączone do prawa kanonicznego.
Kanonizacja leges civiles nie świadczy o niewystarczalności prawa kanonicznego. Zabieg ten ma na celu eliminację ryzyka wystąpienia rozbieżności między prawem cywilnym a kanonicznym w kwestiach o charakterze ziemskim. Unikanie konfliktów na polu prawnym wpływa pozytywnie na współpracę Kościoła z państwem i wspiera dążenie do wspólnych celów.
Pamiętajmy, że kanonizacja państwowych norm prawnych podlega pewnym ograniczeniom. Niemożliwe jest włączenie do prawa kanonicznego przepisów niezgodnych z prawem Bożym. Natomiast w sytuacji, gdy we wspólnej kwestii zachodzi rozbieżność między ustaleniami prawa kanonicznego i prawa państwowego, decydujące znaczenie mają dla Kościoła zapisy zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego.