Spis treści:
- Kim jest świadek podczas tzw. rozwodu kościelnego?
- Kategorie świadków w procesach o „unieważnienie” małżeństwa
- Kto może zostać świadkiem w procesie dot. unieważnienia małżeństwa? A kto nie?
- Ilu musi być świadków w przypadku tzw. rozwodu kościelnego?
- Znaczenie dowodowe przesłuchania świadków
- Powoływanie świadków a tzw. unieważnienie małżeństwa
- Przesłuchanie świadka – pytania
- Tajemnica przesłuchania świadków
- Miejsce przesłuchiwania świadków w sprawie tzw. rozwodu kościelnego
- „Rozwód kościelny” – przesłuchanie świadków a adwokat kościelny
- Warto dopytać eksperta!
Kluczowym etapem każdego procesu dot. stwierdzenia nieważności małżeństwa jest postępowanie dowodowe. To na podstawie dowodów bowiem Sąd Biskupi orzeka, czy dane małżeństwo zostało zawarte ważnie. Mimo że przedstawiane przez strony argumenty mogą być popierane różnego rodzaju materiałami, świadkowie w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa w wielu przypadkach dostarczają jednych z najważniejszych danych dowodowych. A więc jaka dokładnie jest rola świadków w tzw. rozwodach kościelnych? Jak wygląda przesłuchanie świadka podczas postępowania kanonicznego? I jakie pytania na przesłuchaniu w Sądzie Biskupim mogą paść? Omawiamy te i pokrewne kwestie.
Kim jest świadek podczas tzw. rozwodu kościelnego?
Świadkiem w procesie dotyczącym stwierdzenia nieważności małżeństwa zostaje osoba będąca w stanie udzielić sędziemu istotnych informacji dotyczących stron lub faktów z ich życia, które mogą ułatwić mu podjęcie decyzji w rozstrzyganej sprawie. Prawo kościelne wyróżnia dwie podstawowe kategorie świadków – kwalifikowanych oraz niekwalifikowanych. Do pierwszej grupy należą świadkowie powołani z urzędu w związku z pełnionymi przez nich funkcjami, do drugiej zaś – osoby prywatne, czyli zwykli świadkowie tzw. rozwodów kościelnych. Nie należy ich mylić ze świadkami ślubu kościelnego – wymogi formalne nie wykluczają jednak sytuacji, w której świadkowie zawarcia małżeństwa mieliby zostać świadkami w trakcie procesu małżeńskiego.
Kategorie świadków w procesach o „unieważnienie” małżeństwa
Mówiąc o świadkach zwykłych, możemy ponadto wyróżnić świadków bezpośrednich, którzy widzieli określone zdarzenia lub słyszeli konkretne słowa stron, a także świadków pośrednich, czyli tych, którzy dzielą się z trybunałem wiedzą nabytą od innych osób. Za Natalią Grochowską (Pojęcie świadka w kanonicznym i polskim postępowaniu karnym [w:] „Kościół i Prawo” 7 (20) 2018, nr 2) jesteśmy w stanie także wymienić świadków zgodnych i odosobnionych. Podczas przesłuchania świadka zgodnego sąd wchodzi w posiadanie informacji zgodnych z informacjami udzielanymi przez innych świadków; w trakcie przesłuchania świadka odosobnionego – informacji sprzecznych z nimi. Ze względu na charakter składanych zeznań świadkowie ws. „rozwodu kościelnego” mogą być merytoryczni (świadczyć o nieznanych faktach) lub pełnić rolę poręczycieli. Gdy pod uwagę weźmiemy wiarygodność składanych zeznań, możemy mieć do czynienia ze świadkami wiarygodnymi bądź podejrzanymi. Świadkowie w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa mogą być w końcu zaprzysiężeni bądź niezaprzysiężeni.
Kto może zostać świadkiem w procesie dot. unieważnienia małżeństwa? A kto nie?
Jeśli chodzi o świadków ślubu kościelnego, wymogi, jakie muszą spełniać, dotyczą tylko wieku (ukończonych 18 lat). A jak to wygląda w przypadku tzw. rozwodów kościelnych? Świadkiem zwykłym w procesie może być prawie każdy, oczywiście jeśli tylko nie mu ku temu przeciwwskazań prawnych (mówi o tym kan. 1549 KPK). O jakich przeszkodach mowa? Zgodnie z KPK (kan. 1550 § 1.) świadkiem ws. tzw. rozwodu kościelnego nie może zostać osoba małoletnia (poniżej 14 roku życia) ani osoba niepełnosprawna umysłowo (chyba że zostanie powołana na mocy dekretu biskupiego). Brać udziału w przesłuchaniu świadków nie muszą także duchowni, jeśli w posiadanie potencjalnie interesującej sąd wiedzy weszli podczas sprawowania posługi, a także osoby zobowiązane do przestrzegania tajemnicy urzędowej, czyli m.in. lekarze, adwokaci, radcy prawni czy notariusze. Co więcej, z obowiązku odpowiedzi na pytania trybunału zwolnione z mocy prawa są osoby, które obawiają się, że złożenie wyjaśnień może doprowadzić do „zniesławienia, niebezpiecznych przykrości lub innego poważnego zła” w odniesieniu do współmałżonka lub bliskich krewnych. Kan. 1550 § 2. stanowi ponadto, że jako osoby niezdolne do bycia świadkiem „unieważnienia małżeństwa” powinniśmy traktować strony oraz ich pełnomocników (adwokatów kościelnych), sędziego oraz jego asystentów, a także kapłanów, jeśli w posiadanie danych informacji weszli podczas spowiedzi.
Ilu musi być świadków w przypadku tzw. rozwodu kościelnego?
Kan. 1573 informuje nas, że jako pełnowartościowy dowód nie mogą być traktowane zeznania wyłącznie jednej osoby. Od tej reguły istnieją jednak pewne wyjątki (np. świadectwo świadka kwalifikowanego). Co więcej, na mocy reformy papieża Franciszka z 2015 roku (Mitis Iudex Dominus Iesus) w sprawach dotyczących nieważności małżeństwa zeznania świadka podczas przesłuchania mogą stanowić dowód pełny, jeśli nie istnieją ku temu prawne przeciwwskazania. Praktyka pokazuje, że najczęściej podczas postępowania możemy mieć do czynienia z większą liczbą świadków – 3 lub 4. Powołanie odpowiedniej liczby świadków jest w interesie powoda, ponieważ to po jego stronie znajduje się ciężar dowodzenia. Kwestia ta oczywiście może okazać się bardzo istotna także dla strony pozwanej, gdy nie zgadza się z zarzutami powoda. W takich okolicznościach pytania do świadka ws. „rozwodu kościelnego” mogą mieć kluczowe znaczenie.
Znaczenie dowodowe przesłuchania świadków
Jak już zaznaczyliśmy, podczas procedury odnośnie do tzw. rozwodu kościelnego przesłuchania świadków, a raczej treść ich zeznań, mogą stanowić przesądzający w sprawie dowód sądowy. O wadze dowodu rozstrzyga sąd, mogąc posiłkować się świadectwami kwalifikacyjnymi duszpasterzy świadków. Sędzia poddaje ocenie wiarygodność świadka na podstawie jego przymiotów moralnych i uczciwości. Zwraca uwagę na to, czy zeznania wynikają z własnej wiedzy przesłuchiwanych (i czy nie stanowią jedynie ich opinii), czy też przesłuchiwani opierają się wyłącznie na słowach osób trzecich. Na wartość dowodową zeznań udzielonych w trakcie przesłuchania świadka duży wpływ ma jego stanowczość podczas składania wyjaśnień, jak również przejrzystość i spójność jego wypowiedzi. Niezwykle ważne jest również to, czy zeznania świadka nie przeczą zeznaniom innych przesłuchiwanych i czy mogą zostać poparte dowodami.
Co jest wielce istotne, podczas przesłuchania świadków, podobnie jak w całym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa (i zupełnie inaczej jak w postępowaniu rozwodowym świeckim o rozwód – co do zasady) nie dochodzi się tego, kto jest winnym czy odpowiedzialnym za taką nieważność. W sprawie bowiem bada się tzw. prawdę obiektywną, czyli to, jak pewne sytuacje rzeczywiście się miały. Świadkowie powinni pamiętać, że prawda jako wartość nikomu nie szkodzi, a służy jedynie dobru – czyli m.in. rzetelnie i merytorycznie poprowadzonej sprawie sądowej. Nie jest przy tym rolą świadka, by wskazywać, że któraś ze stron postępowania jest winna pewnym okolicznościom.
Powoływanie świadków a tzw. unieważnienie małżeństwa
Chociaż powołania świadków w sprawie tzw. rozwodu kościelnego formalnie dokonuje sąd kościelny, to osoba pragnąca rozpocząć proces podaje ich personalia w ramach skargi powodowej kierowanej do sądu. Informacje o świadkach (ich dane osobowe i kontaktowe, stopień pokrewieństwa lub rodzaj relacji ze stronami, informacja o przynależności do danej parafii i diecezji) umieszczone mogą być w specjalnym załączniku do skargi. Kwestię tę regulują poszczególne Sądy Biskupie. Zazwyczaj trybunały zachęcają do wskazania przynajmniej 3 osób. Warto zaznaczyć, że na mocy kan. 1553 sędzia może ograniczyć liczbę świadków w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Kanon następny (1554) decyduje o tym, że personalia świadków powinny być znane obu stronom jeszcze przed przesłuchaniem lub przynajmniej przed ogłoszeniem zeznań.
Osoba wyznaczająca świadka może zrezygnować z poddania go przesłuchaniu – druga strona ma jednak prawo domagać się złożenia przezeń zeznań (kan. 1551). Co więcej, strona z ważnych powodów może zabiegać o wykluczenie świadka przed przesłuchaniem (kan. 1555). Ponadto, gdy chodzi o tzw. rozwód kościelny – przesłuchanie świadków może dojść do skutku jedynie wtedy, gdy właściwa strona przedstawi sędziemu listę zagadnień, o które powinien dopytywać podczas badania (kan. 1552 § 2).
Przesłuchanie świadka – pytania
A więc jak to wygląda, kiedy świadek pojawia się w trybunale? Gdy mowa o stwierdzeniu nieważności małżeństwa pytania na przesłuchaniu dotyczą rozpatrywanej sprawy i mają na celu ujawnienie nieznanych sądowi informacji, które mogą wpłynąć na jego osąd w kwestii ważności małżeństwa. W przypadku tzw. rozwodu kościelnego pytania do świadka zależne są od tytułu prawnego (np. rodzaju przeszkody zrywającej lub braku) na podstawie którego związek zostaje zaskarżony. Pytania mogą dotyczyć zatem nie tylko momentu zawarcia małżeństwa, lecz także okoliczności, które zaistniały przed ceremonią i po niej. Okazuje się to istotne np. wtedy, gdy rozważa się, czy małżonek był psychicznie zdolny do zawarcia małżeństwa.
Pytania kierowane do przesłuchiwanych nie powinny być skomplikowane ponad miarę, wieloznaczne czy podchwytliwe. Wezwani muszą odpowiadać ustnie; kartką mogą posiłkować się wyłącznie wtedy, gdy podczas przesłuchania świadka pytania dotyczą danych liczbowych, statystyk czy np. dat. W trakcie procesu dot. stwierdzenia nieważności małżeństwa pytania zadawane na przesłuchaniu nie są wcześniej znane świadkom. Protokół z przesłuchania sporządza notariusz. Zostaje on odczytany świadkowi, a ten ma prawo do modyfikacji zeznań.
Przed przystąpieniem do przesłuchania świadka w związku z tzw. rozwodem kościelnym sędzia musi potwierdzić jego tożsamość, zapytać o relacje łączące go ze stronami oraz o źródła, z których pochodzą jego informacje. Na mocy prawa kanonicznego świadek zobowiązany jest odpowiadać zgodnie z prawdą. Obecność świadka na przesłuchaniu wynika z jego nieprzymuszonej woli.
Tajemnica przesłuchania świadków
Podczas procesów toczących się na gruncie prawa świeckiego strony sporu mogą uczestniczyć w przesłuchaniu świadków, a także formułować względem nich pytania. Inaczej sprawa wygląda w odniesieniu do przesłuchania świadków podczas kanonicznych procesów małżeńskich. Wypowiedziom świadków nie mogą przysłuchiwać się strony; na sali mogą za to być reprezentujący ich adwokaci kościelni. Prawnicy nie tylko zaznajamiają się z zeznaniami świadków w sprawie tzw. rozwodu kościelnego, lecz mogą także formułować pytania (a właściwie – sugerować sędziemu, o co warto dopytać w związku ze sprawą).
Instrukcja procesowa Dignitas connubii z 2005 roku stanowi, że dowody utajnione mogą zostać rozpatrywane podczas postępowania sądowego jedynie z ważnych powodów. Niemniej, jeśli sąd uzna, że świadek może poczuć się zagrożony w związku z udzielonymi wyjaśnieniami, a jego zeznania mogą mieć istotny wpływ na przebieg procesu, ma prawo skorzystać z tego trybu. W takim przypadku wiedzę nabytą podczas przesłuchania świadków zyskuje wyłącznie adwokat, który staje się gwarantem dopełnienia praw do obrony strony przeciwnej. Mimo że wie on, jakie pytania na przesłuchaniu w Sądzie Biskupim padły, musi zachować w tajemnicy jego przebieg także przed reprezentowanym klientem.
Miejsce przesłuchiwania świadków w sprawie tzw. rozwodu kościelnego
W sytuacji, gdy sąd prowadzi postępowanie w sprawie tzw. rozwodu kościelnego, przesłuchania świadków odbywają się zazwyczaj w siedzibie właściwego trybunału kanonicznego. Jeśli jednak zachodzi taka potrzeba – np. z powodu dużej odległości dzielącej sąd i miejsce zamieszkania świadka lub złego stanu jego zdrowia – może ono odbyć się w innym miejscu, np. w kancelarii parafialnej miejsca tego zamieszkania. W przypadku, gdy powołany świadek zamieszkuje teren innej diecezji, ma prawo złożyć wyjaśnienia w trybunale dla niej właściwym. W niektórych przypadkach przesłuchanie świadków w związku z tzw. rozwodem kościelnym może również zostać przeprowadzone przez trybunał, który rozpatruje daną sprawę w sądzie innej diecezji.
„Rozwód kościelny” – przesłuchanie świadków a adwokat kościelny
Praktyka sądowa pokazuje, że dowody w postaci zeznań świadków w wielu przypadkach pozwalają trybunałowi kościelnemu orzec o nieważności badanego małżeństwa. Z tego właśnie względu kwestią niezwykłej wagi jest dobór odpowiednich świadków przesłuchiwanych podczas procesu – dotyczy to zarówno powoda przygotowującego skargę, jak i strony pozwanej, która zamierza bronić ważności zawartego małżeństwa. W przygotowaniu listy świadków pomóc może adwokat kościelny, zapewniający mocodawcom pełne wsparcie formalne na każdym etapie postępowania. Co więcej, jest on w stanie doradzić stronom w przygotowaniu listy badanych kwestii, która wpływa na to, jakie pytania na przesłuchaniu w Sądzie Biskupim mogą paść.
Ponadto, gdy chodzi o tzw. rozwód kościelny – pytania zadawane świadkom padają za zamkniętymi drzwiami, co oznacza, że w przesłuchaniu nie mogą uczestniczyć współmałżonkowie. Możliwość taką ma natomiast adwokat kościelny, a więc zyskuje natychmiastowy dostęp do dowodów z zeznań świadków – nie musi czekać aż do etapu publikacji dokumentów procesowych. Jest on także uprawniony do sugerowania pytań, jakie jego zdaniem może zadać przesłuchiwanemu sąd. Nie zapominajmy także, że w sytuacji, gdy podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa pytania na przesłuchaniu ulegają utajnieniu, dostęp do nich zyskują wyłącznie adwokaci stron. To szczególnie istotne zwłaszcza wtedy, gdy pod uwagę weźmiemy obowiązek przygotowania głosu obrończego czy repliki na uwagi obrońcy węzła małżeńskiego.
Adwokat kościelny w końcu może zapewnić fachową pomoc samym świadkom. Jeśli powołany przez strony świadek chce wiedzieć „jak to wygląda w sądzie” i jakie pytania na przesłuchaniu w Sądzie Biskupim mogą wymagać jego odpowiedzi, pełnomocnik stron jest w stanie wyjaśnić wszelkie problematyczne kwestie, jak również poinformować świadka o jego prawach i obowiązkach wynikających z norm kanonicznych.
Warto dopytać eksperta!
Do naszej kancelarii często zwracają się osoby poszukujące odpowiedzi na pytania związane z wymogami dot. świadków ślubu kościelnego czy też z rolą świadków w tzw. unieważnieniu małżeństwa. Rozwiewamy ich obawy związane z ewentualnym niestawieniem się świadków na procesie czy pytaniami, które podczas przesłuchania może zadać trybunał. W ramach świadczonego przez nas wsparcia zapewniamy wieloaspektowe podejście do każdego problemu związanego z sądową procedurą dowodową, jak również pełną dyskrecję wynikającą z tajemnicy zawodowej. Tłumaczymy, że nie ma się czego obawiać – wyznaczenie świadków to jedno z praw stron, dzięki którym mogą one przedstawić w sądzie argumenty dotyczące ich poglądów na kwestię ważności związku małżeńskiego.