Spis treści:
- Sposoby utraty stanu duchownego
- Wydalenie ze stanu kapłańskiego – podstawy prawne
- Karne wydalenie ze stanu kapłańskiego – przyczyny
- Przestępstwa dot. wiary
- Przestępstwa dot. świętości Najświętszej Ofiary i sakramentu Eucharystii
- Przestępstwa dot. sakramentu pokuty
- Przestępstwa dot. święceń kapłańskich
- Przestępstwa dot. obyczajów
- Podsumowanie
Utrata stanu duchownego w aktualnym prawodawstwie Kościoła łacińskiego to instytucja wiążąca się z przejściem osoby duchownej do stanu świeckiego. Może ona wynikać ze stwierdzenia nieważności święceń kapłańskich, nałożenia na księdza kary ekspiacyjnej (mowa wtedy o karnym wydaleniu ze stanu kapłańskiego) czy też wydania reskryptu przez Stolicę Apostolską. Jakie są podstawy prawne procedury utraty stanu duchownego? Kiedy kapłan może dobrowolnie przejść do stanu świeckiego, a kiedy znowu zagraża mu karne wydalenie ze stanu kapłańskiego? Te i inne frapujące kwestie omawiamy w niniejszym artykule. Jak zwykle zachęcamy do lektury.
Sposoby utraty stanu duchownego
Jak już wspominaliśmy, do przeniesienia kapłana do stanu świeckiego może dojść w jednym z kilku opisanych przez KPK trybów.
1. W przypadku orzeczenia przez trybunał kościelny (bądź na mocy dekretu administracyjnego) o nieważności przyjętych przez duchownego święceń. W takiej sytuacji traci on wszystkie przysługujące mu z racji przynależności do stanu duchownego przywileje i prawa; zostaje także zwolniony z obowiązku życia w celibacie (nie musi zabiegać o dyspensę od celibatu kościelnego) i innych obowiązków kapłańskich. Postępowanie dot. stwierdzenia nieważności święceń wszczęte zostaje po złożeniu skargi przez ordynariusza, któremu podlega dany kapłan i prowadzone jest przez specjalny Urząd ustanowiony w Trybunale Roty Rzymskiej. Skargę może wystosować także sam kapłan, który podejrzewa lub posiada moralną pewność, że jego święcenia nie mogą być uznawane za ważne. Zgodnie z wolą Urzędu postępowanie może mieć swój finał w sądzie lub też zakończyć się na drodze administracyjnej.
2. W wyniku wymierzenia kapłanowi kary ekspiacyjnej. Wyrok dot. karnego wydalenia ze stanu kapłańskiego wydawany jest przez trybunał kolegialny. Skazany, mimo utraty stanu duchownego, a co za tym idzie – właściwych praw, tytułów i przywilejów – nie otrzymuje na mocy wyroku dyspensy od celibatu – procedura wymaga osobistej zgody Ojca Świętego na porzucenie przez daną osobę tej formy życia.
3. Na skutek reskryptu Stolicy Apostolskiej. Czy ksiądz może zrezygnować z kapłaństwa? Zgodnie z prawem kościelnym kapłan, zarówno diakon, jak i prezbiter, może za pośrednictwem ordynariusza skierować do KNW prośbę o przeniesienie do stanu świeckiego. Ordynariusz w takim przypadku powinien próbować przekonać kapłana do pozostania w stanie duchownym, jeśli jednak ten jest nieugięty – i są ku temu ważne, bądź bardzo ważne powody (związane np. z życiem rodzinnym) – ordynariusz powinien zgromadzić i przesłać do KNW niezbędną dokumentację. Miejmy jednak na uwadze, że na mocy reskryptu Stolicy Apostolskiej ksiądz nie uzyskuje dyspensy od celibatu – warunkiem niezbędnym do tego jest zgoda papieża.
Wydalenie ze stanu kapłańskiego – podstawy prawne
Omawiając kwestię karnego wydalenia ze stanu kapłańskiego, w pierwszej kolejności powinniśmy odnieść się do najistotniejszego dokumentu ustawodawczego prawa kościelnego, a więc Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku. Kan. 1336 KPK ukazuje nam pełen katalog dopuszczalnych i stosowanych przez Kościół kar ekspiacyjnych. W ten sposób nazywamy kary mające na celu zadośćuczynienie wiernym oraz przywrócenie sprawiedliwości w obrębie Wspólnoty. Zaliczamy do nich m.in. różnego rodzaju zakazy i nakazy oraz wydalenia (np. wydalenie ze stanu duchownego). W przywołanym kanonie wyczytamy, że wspomniane kary mogą dotyczyć zakazu bądź nakazu przebywania w określonym miejscu lub na określonym obszarze, pozbawienia określonego przywileju, prawa bądź zadania, zakazu korzystania z praw czy przywilejów na określonym (lub nie) obszarze, przeniesienia na inny urząd czy też w końcu – wydalenia ze stanu kapłańskiego.
Co więcej, zapoznając się z kan. 290 KPK, możemy dowiedzieć się, że kapłan nigdy nie traci raz przyjętych ważnie święceń; zagraża mu jednak utrata stanu duchownego w przypadku stwierdzenia przez sąd kościelny nieważności święceń, nałożenia kary wydalenia bądź poprzez reskrypt Stolicy Apostolskiej. Kan. 291 KPK zawiera ponadto zasadę, że w przypadku innym niż uzyskanie dekretu administracyjnego albo orzeczenia sądowego o nieważności święceń dyspensę od celibatu ksiądz może otrzymać, mimo przeniesienia do stanu świeckiego, wyłącznie od Głowy Kościoła. Co to jest dyspensa od celibatu? Postrzegając sam celibat jako „postępowanie w czystości”, przypominamy, że co do zasady w ten sposób określamy specjalne zwolnienie duchownego z obowiązku powstrzymywania się od życia małżeńskiego.
Z kan. 292 wynika natomiast, że kapłan, który doświadcza utraty stanu duchownego, traci wszelkie dotychczasowe uprawnienia i przestaje podlegać dotychczasowym, wynikającym ze stanu duchownego, obowiązkom. Przestają mu również przysługiwać przyznane urzędy i zwolniony zostaje z dotychczasowych zadań. Kanon następny (293) daje nam natomiast do zrozumienia, że kapłan po utracie stanu duchownego może powrócić do duchowieństwa wyłącznie przez reskrypt Stolicy Apostolskiej.
Inne dokumenty prawa kościelnego, które regulują kwestię przejścia duchownego do stanu świeckiego, to m.in. normy Kongregacji Nauki Wiary ogłoszone przez papieża Jana Pawła II w liście apostolskim motu proprio Sacramentorum sanctitatis tutela z 30 kwietnia 2001 r., a także Normae de delictis Congregationi pro Doctrina Fidei reservatis seu Normae de delictis contra anc necnon de gravioribus delictis papieża Benedykta XVI z 21 maja 2010 r., określające katalog ciężkich przestępstw zarezerwowanych dla KNW, też tych zagrożonych wydaleniem ze stanu duchownego. Pod uwagę warto również zabrać wystosowany do biskupów przez prefekta Kongregacji ds. Duchowieństwa List Okólny Kongregacji ds. Duchowieństwa z 18 kwietnia 2009 r.
Karne wydalenie ze stanu kapłańskiego – przyczyny
Przyjrzyjmy się dokładniej możliwym przyczynom karnego wydalenia kapłana ze stanu duchownego, czyli drugiemu z opisanych przez nas sposobów utraty stanu duchownego. Tego typu procedura może być następstwem popełnienia przez kapłana jednego z ciężkich przestępstw rozpatrywanych przez ordynariusza (zwłaszcza biskupa diecezjalnego) lub KNW. Do tych pierwszych należą:
1. Zawarcie (bądź usiłowanie zawarcia) przez kapłana związku małżeńskiego. Z przestępstwem tym mamy do czynienia zarówno wtedy, gdy kapłan zawarł małżeństwo cywilne, jak i wtedy, gdy usiłował zawrzeć takie małżeństwo (również kościelne, które i tak nie mogłoby być w świetle KPK uznane za ważne). Przestępstwo to, które może dotyczyć diakonów i kapłanów, którzy przyjęli święcenia wyższego stopnia, wiąże się z suspensą z mocy samego prawa. Kapłan może dodatkowo zostać ukarany wydaleniem ze stanu duchownego; jeśli jednak wykaże poprawę, prawa i obowiązki wynikające z przyjętych święceń mogą zostać mu przywrócone.
2. Konkubinat, czyli związek kapłana z osobą odmiennej płci, o charakterze publicznym i notorycznym.
3. Inne przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu. Mowa tu o utrzymywaniu przez kapłana relacji seksualnych, zarówno hetero- jak i homoseksualnych, także tych, które mogłyby stać się źródłem zgorszenia wiernych lub wiążących się z użyciem przez kapłana przemocy fizycznej lub psychicznej. Jeśli przestępstwo dotyczy molestowania przez księdza osoby poniżej 18 roku życia, powinno być rozpatrzone przez KNW (warto dodać, że sam Kodeks prawa kanonicznego wcześniej odnosił się tutaj do osoby poniżej 16 roku życia – zmiana ta nastąpiła wraz ze wspomnianymi wyżej Normami de gravioribus delictis).
Do przestępstw zarezerwowanych dla KNW zaliczamy przestępstwa przeciwko wierze, przeciwko świętości Najświętszej Ofiary i sakramentowi Eucharystii, przeciwko sakramentowi pokuty i święceniom kapłańskim, a także przestępstwa przeciwko obyczajom. Wśród nich wymienić można apostazję, herezję i schizmę, znieważenie postaci eucharystycznych, nakłanianie penitenta (spowiadającego się) do grzechu przeciwko szóstemu przykazaniu w czasie spowiedzi albo lub w związku z nią czy naruszenie przez duchownego przykazania szóstego dekalogu – czyli cudzołóstwa – z osobą nieletnią, która nie ukończyła 18 lat.
Przestępstwa dot. wiary
Przestępstwa zagrożone karnym wydaleniem ze stanu duchownego skierowane przeciwko wierze to: apostazja (porzucenie wiary), schizma (świadome i celowe zerwanie więzi ze strukturami Kościoła) oraz herezja (odrzucenie przez osobę ochrzczoną najważniejszych prawd wiary).
Przestępstwa dot. świętości Najświętszej Ofiary i sakramentu Eucharystii
Przestępstwa należące do tej grupy dotyczą m.in. znieważenia Eucharystii poprzez celowe porzucenie jej w niewłaściwym miejscu (z zamiarem popełnienia czynu zabronionego), zabranie jej z zamiarem popełnienia czynu świętokradczego lub przechowywanie jej w tym samym celu (zabranie oraz przechowywanie postaci konsekrowanej to w świetle prawa kanonicznego jedno przestępstwo). W momencie popełnienia przestępstwa sprawca zostaje ekskomunikowany; KNW może dodatkowo nałożyć na niego karę naprawczą w postaci wydalenia ze stanu duchownego. Szerzej na temat profanacji Najświętszego Sakramentu piszemy w tym artykule.
Czynem zabronionym i zagrożonym utratą stanu duchownego jest także konsekracja wyłącznie jednej postaci Eucharystii lub konsekracja ich obu poza Mszą Świętą z zamiarem świętokradczym. Kolejnym przestępstwem zarezerwowanym dla KNW jest symulowanie lub usiłowanie odprawienia Mszy przez osobę bez święceń oraz sprawowanie Eucharystii wraz z szafarzami Kościołów, które nie utrzymują pełnej więzi z Kościołem katolickim.
Przestępstwa dot. sakramentu pokuty
Do tej grupy czynów zabronionych zaliczamy bezpośrednią lub pośrednią zdradę tajemnicy spowiedzi, usiłowanie udzielenia rozgrzeszenia lub wysłuchania spowiedzi przez osobę bez święceń czy też ze święceniami nieważnymi, symulowanie rozgrzeszenia penitenta, namawianie penitenta do grzechu, usiłowanie rozgrzeszenia wspólnika w grzechu przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu (poza sytuacją zagrożenia życia) i utrwalanie oraz rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie zapisu spowiedzi. Więcej na temat przestępstw wymierzonych w sakrament pokuty piszemy w tym tekście.
Przestępstwa dot. święceń kapłańskich
Przestępstwa tego typu dotyczą kobiet, które pragną przyjąć święcenia kapłańskie oraz osób świeckich i kapłanów, którzy święceń pragną im udzielić. Przestępstwo zagrożone jest ekskomuniką; ponadto duchownemu, który dopuści się tego czynu zabronionego, grozi karne wydalenie ze stanu kapłańskiego.
Przestępstwa dot. obyczajów
Do tej grupy czynów zabronionych zaliczamy nie tylko molestowanie przez księży, lecz także inne przestępstwa, które łamią szóste przykazanie Dekalogu i dotyczą osób, które nie ukończyły 18 roku życia. Należą do nich m.in. przestępstwa seksualne, w wyniku których krzywdy doznają osoby poniżej 18 roku życia – chodzi m.in. o molestowanie przez księdza, zmuszanie przez duchownego osoby poniżej 18 roku życia do czynności seksualnych poprzez zastosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej, stosunki seksualne kapłana z osobą małoletnią mimo obopólnej zgody, czyny nieobyczajne o charakterze publicznym niosące ogólne zgorszenie, posiadanie, nabywanie bądź rozpowszechnianie przez duchownego materiałów pornograficznych przedstawiających osoby poniżej 14 roku życia. Przestępstwu pornografii dziecięcej poświęciliśmy osobny artykuł.
Pamiętajmy, że przestępstwa dot. nadużyć seksualnych rozpatrywane są nie tylko na gruncie prawa kościelnego, lecz także świeckiego prawa karnego. Gdzie zgłosić molestowanie przez księdza powinna wykorzystana osoba? Aby wszcząć postępowanie w trybie kanonicznym, pokrzywdzony powinien złożyć doniesienie do kurii lub zwrócić się bezpośrednio do biskupa. Ma on obowiązek powiadomić o podejrzeniu popełnienia przestępstwa również organy ścigania władzy państwowej. Obowiązek ten spoczywa na barkach każdej osoby, która wie o przestępstwie – gdzie zgłosić molestowanie przez księdza powinna w takiej sytuacji? Na policji bądź w prokuraturze.
Należy mieć jednak na uwadze, że utrata stanu duchownego w aktualnym prawodawstwie Kościoła łacińskiego w formie karnego wydalenia nie jest automatyczną konsekwencją przestępstwa (w odróżnieniu od ekskomuniki z mocy prawa – excommunicatio latae sententiae), lecz może zostać zastosowane przez sąd jako kara ekspiacyjna w najcięższych przypadkach. Szczegółowo na temat kar kościelnych piszemy tutaj.
Podsumowanie
Co staraliśmy się udowodnić w niniejszym opracowaniu, przejście osoby duchownej do stanu świeckiego może dojść do skutku w przypadku stwierdzenia nieważności jej święceń, a także z różnych innych przyczyn – karnych, dyscyplinarnych czy też na mocy reskryptu Stolicy Apostolskiej. Musimy mieć także na uwadze, że święcenia kapłańskie nigdy nie stają się nieważne – nawet po przeniesieniu księdza do stanu świeckiego, gdy traci on wszelkie przywileje i prawa przysługujące kapłanowi. Czy były ksiądz może być żonaty? Jeśli mowa o dyspensie od celibatu, warunkiem jej uzyskania jest zgoda Ojca Świętego – we wszystkich przypadkach poza stwierdzeniem nieważności święceń kapłańskich. To właśnie dyspensa decyduje o tym, czy ksiądz może się ożenić po utracie stanu duchownego.